Ethica Nicomachea 2.

by Aristotle

In his book, Ethica Nicomachea or Nicomachean Ethics , Aristotle analyses and tries to define the concept of virtue which leads to ευδαιμονία (eudemonia, we use the Greek word because it means lots more than happiness or welfare). 

Eudemonia is the highest, also the most beautiful and pleasant Good, in the life of people.

We have a –beautiful like sweet literature- text of practical philosophy.

It will answer questions like:

·         what is the human life?

·         how can a person become happy?

But let us follow the thought of Aristotle, as briefly as possible, from the beginning.

He starts analyzing the human activities and tries to find out if they have any value, because then and only then can we say that there is value in the human life, as well.

I won’t analyse here the different kinds of activities he is referring to.

He concludes that all our activities finally aim at ευδαιμονία (eudemonia) happiness, because we choose it for what it is and never for the sake of some other “good”.

So, even though, for example, we choose honour, pleasure, noetic (intellectual) activity and generally every other virtue, for what they are of course, we also choose them for the sake of ευδαιμονία (happiness), because we believe that through them, we become happy.

So “ευδαιμονία is the supreme good for man, it is energy of the soul consistent with virtue, and if there are more virtues, it is consistent with the best and most perfect of them” with one more addition, “in a perfect life”.

«Η ευδαιμονία έστι ψυχής ενέργειά τις κατ’ αρετήν τελείαν».

Therefore the central part of Aristotle’s ethical theory is:

 Virtue is the means to succeed the highest good for man, which is happiness.

But the definition of the word virtue, was of permanent concern for Aristotle and every time he had a chance he posed the question about virtue and tried to find a satisfactory answer to it.

The main book, however, where he discusses and analyses this issue of the definition of virtue that leads to happiness, is of course Ethica Nicomachea.

He divides the virtues into intellectual and ethical ones.

The intellectual virtues are acquired through teaching;

 therefore their acquisition is a matter of “experience and time”. 

They constitute the principal role of a teacher.

In contrast to them, the ethical virtues are the outcome of habit.

So it is clear that the acquisition of ethical virtues depends on the person who wants to have them. So none of the ethical virtues is found in ourselves inherently (since what is inherent, as for example the physical characteristics, cannot change due to habit).

 [Well, here maybe Darwin some centuries later, would smile questioningly.]

But although the ethical virtues are not innate in humans, people are endowed with the ability to accept them.

 They only have to practice them.

So, Aristotle says, that if man wants to successfully acquire the perfect virtue which will lead them to happiness, they have to practice it by habit.

Thus, to acquire a virtue is almost similar to the learning of a craft: 

someone  becomes a craftsman only if he persistently practices his craft. 

In the same way one becomes just or reasonable, (prudent) with practice.

The daily, continuous and incessant contact with people is what makes us just, as our incessant practice to stay courageous facing danger, makes us brave.

But we have to be careful, because this is also the way we become unjust or cowards.

 Exactly as we become bad builders if we practice bad building.

This shows the great importance of the will, the choice of the individual.

Consequently the virtue and the badness (evil) are a matter of choice.

Let’s see now how he tries to define Virtue.

Things that happen in the psyche (soul), according to Aristotle, are three in number.

passions, dynameis (forces) and habits.

Aristotle calls passion the desire, rage, fright, courage, envy, joy, friendship, hatred, lust, jealousy, mercy, generally “all of them that are followed by pleasure or sorrow”.

What Aristotle calls a “force” is the capability of man to take part in the passions.

However, nobody is called good or bad due to passions or forces.

We call someone good or bad, Aristotle says, according to the right or wrong attitude towards the passions.

This means:

If for example we speak about rage, it is wrong,

 1) when we rage about something very strongly, but also when

2) we simply get angry.

What we are aiming at is getting angry in a moderate way, neither raging strongly nor just getting a little angry. Something in the middle.

So rage is not wrong from the beginning. 

In the right measure it is a virtue. 

What is bad is the extreme rage as well as the insufficient rage.

The question now is “how do we define or recognize the middle of the things” (μέσον). 

Which of course is neither one nor the same for everybody.

So the connoisseur avoids the exaggeration and is looking for “the middle way”.

With this subjectivity of “the middle of things” which is different for each human, Aristotle has turned the virtue into a personal matter of each person.

Every human is looking for their own “middle way” and specifies the way to succeed it.

The habit, a permanent and consistent behavior, does not only presuppose will, that means the free choice between good and bad, but also the acceptance of the fact that to acquire virtue is a very difficult task, an acceptance that eventually provides the individual with the disposition for a patient persistence on practice.

It’s a difficult thing to be a carrier of virtue.

“There is one way to be good, thousand ways to be bad”.

So if you want to think deeply and the right way, you should avoid the most difficult for you, out of the two. Because out of the two bad things, -which are the (hyperbole) exaggeration and the (ellipse) “less”-, the one is a bigger enemy, you know which one.

Since it is so difficult to fight both enemies, fight first the less strong one, as you have more hope to get rid of it easier and faster.

The second way to reach the “middle” is to find out which is your inclination.

Don’t mind that at times you go towards the exaggeration and some other times you lean towards “the less”, which means don’t worry when and if you fail in your attempts to find “the middle way”.

So what leads to the virtue is “the middle way” and not the exaggeration or “the less”.

But here comes the next question: less or more than what?

From “δέον» which means: less or more than “what is as it has to be”.

To get angry, Aristotle goes on, to desire, to show your fright or courage, to get happy or sad in general,

the right time you have to,

in connection with the things you have to ,

in connection with the right people,

for the right reason,

in the way you have to,

this is the “middle way” and the Supreme Good (άριστον).

Aristotle, a practical man inherently but also a man of theory, didn’t want to just convey theoretical knowledge to people (like Plato, his teacher), but he also wanted to provide them with a practical guide for their activities.

For the Greeks of the 5^th century BC, the same for Aristotle himself, the authority that determines what is right and appropriate in every case and what is not, is the city (πόλις-κράτος).

The city represents the “spirit of the community”, the city is the unwritten, traditional rules of cohabitation (symbiosis).

So, it is the city that determines the things that must be followed to lead to “actions as they have to be” and consequently lead to (eudemonia) happiness.

A second way to do the right things "the way you have to", is to follow the virtue which characterized the important men of the ancestors, who made the city what it was, with their actions and behavior.

Consequently the ethical virtue is a political virtue.

Each citizen tried to reach the individual virtues, so as to be a good citizen, to be worth of the city, and this was the aim of the Greek citizen.

The virtue as it is conceived by an ancient Greek, can be seen very clearly in an hymn that Aristotle wrote for a friend, which I don’t dare to even try to translate, but I will just try to give the general meaning, which is:

You virtue , even if one dies for you, this is a sweet, envious death in Greece.

«Αρετή, πολυβάσανη αγάπη του ανθρώπου,

συ καμάρι ακριβό της ζωής,

και να σβήσει για χάρη σου, κόρη, κανείς

είναι μοίρα γλυκειά, ζηλευτή στην Ελλάδα». (μτφ. Σίμου Μενάρδου)

or in the beautiful language it was written 

«Αρετά, πολύμοχθε γένει βροτείω,

θήραμα κάλλιστον βίω

σας πέρι, παρθένε, μορφάς

και θανείν ζηλωτός εν Ελλάδι πότμος.»

Rethymno, December 2017.

Notes

1. Having read some translations of Ethica Nicomachea in English, I have seen the different English words that have been used for some ancient Greek words like ευδαιμονία, αγαθό, αρετή and so on. Here, which is just a simple, non professional translation for my English speaking friends, I have used the most recognizable English words.

2. I have also used here, as in the Greek version of my text, some excerpts from the Introduction, by professor D. Lypourlis, in his book on Ηθικά Νικομάχεια.

Ethica Nichomachea

Introduction

Aristotle,

“Ethica Nicomachea”

 Before I start presenting some important for me excerpts from this book by Aristotle, I would like to answer to some general questions, someone non-expert like me, might want to pose right away.

•          “..this book by Aristotle..”, how did this “book” by Aristotle reach us from the fourth century B.C, an era when people were not even  aware of paper? (Not even the Chinese themselves- who are said to have invented it - were aware of it before 105 AD).

In the 4^th century BC “books” were written on papyrus sheets stuck one after the other forming this way a roll (cylinder), sometimes some metres long.

 One could find and buy these rolls at the market place.

A brief story of the adventure of Aristotle’s books follows:

After the death of the philosopher, his books had been inherited by Theophrastus, his most loyal student.

 Theophrastus passed them on to Nileas from Asia Minor.

 Nileas’ heirs were not interested in the precious corpus of the great teacher but at least managed to save it, burying it in an underground hatch. 

This is the way it was saved by the voracity of the rulers of Pergamos, whose ambition was to create a big library like the Ptolemaios kings of Egypt.

At the beginning of the 1^st century BC, Apellicon, an Athenean book lover,  found them out –who knows how- and brought them back to Athens.

When Syllas, conquered Athens, in 86 BC, he sent Aristotle’s books to Rome, among other rich loot.

More adventures awaited them in Rome, until Andronicus from Rhodes published them during the second half of the 1^st century BC.

 It’s strange that the books that were saved were the philosopher’s personal notes, in one single copy, and not the other books which belonged to people outside the school and could be found in lots of copies in the city.

 Not even one of them was saved!

•          Another question: Why is the book called Nicomachea?

Aristotle was the son of Nicomachos, the doctor of the king of Macedonia. He had a son, also called Nicomachos.

There is no answer however, about the choice of the title.

 We don’t even know if the philosopher himself or someone else (an editor maybe?) gave these titles to the Ethics corpus of Aristotle.

• Why should I read a philosophical text with the word Ethics in its title?

A word that brings to mind Christian ways of behavior, not at all attractive. This has nothing to do with the real content of the book.

As professor P. Kontos says, all of us today are imbued firstly with the Aristotelean Ethics and secondly with the Kantean Ethics. So, here is one good reason to read it.

Ethics started being organized on a scientific basis since the 2^nd half of the 5^th century BC.

 What this new science tried to discover, to teach was:

Behaviour for a better life.

Protagoras, in the famous dialogue by Plato, first gives an answer to the following ethical question: 

what is the most important thing that a young person should be taught in order to have a better life? 

And the answer he gives is ευβουλία.

A word by which he wants to say: a young person should be taught to think wisely and with virtue about his home matters but the city matters as well.

Democritos, in the north, at the same era says that the actions are not the most important thing in a man’s life but to feel calm and serene with no big fears nor with big ambitions either.

Aristotle used the word ευδαιμονία which we are going to analyse in the second post which will be based on the book, Ethica Nichomachea, by Aristotle, the great philosopher.

Ηθικά Νικομάχεια

Αριστοτέλης

Στο βιβλίο του, Ηθικά Νικομάχεια, ο Αριστοτέλης διερευνά το θέμα και προσπαθεί να ορίσει την έννοια της αρετής που οδηγεί στην ευδαιμονία, η οποία αποτελεί το υπέρτατο αγαθό, και μαζί ό,τι πιο ωραίο και ό,τι πιο ευχάριστο, στη ζωή των ανθρώπων: «άριστον άρα και κάλλιστον και ήδιστον η ευδαιμονία».

Έχουμε να κάνουμε με ένα –όμορφο σαν ωραία λογοτεχνία-κείμενο πρακτικής φιλοσοφίας. Θα απαντήσει σε ερωτήματα όπως,

τι είναι η ανθρώπινη ζωή;

πώς μπορεί ο άνθρωπος να γίνει ευτυχισμένος;

Ας ακολουθήσουμε όμως όσο πιο συνοπτικά μπορούμε τη σκέψη του Αριστοτέλη από την αρχή:

Αρχίζει εξετάζοντας τις ανθρώπινες δραστηριότητες και ψάχνει να βρει αν έχουν αξία αυτά που κάνουμε, γιατί τότε μόνο θα έχει αξία και η ζωή μας. 

Δεν θα αναλύσω εδώ τα είδη δραστηριοτήτων που αναφέρει.

Καταλήγει στο ότι όλες οι δραστηριότητες μας έχουν ως τελικό σκοπό την ευδαιμονία, γιατί την επιλέγουμε πάντοτε γι αυτό που είναι και ποτέ για χάρη κάποιου άλλου αγαθού.

 Ενώ πχ την τιμή, την ηδονή, την διανοητική δραστηριότητα και γενικά κάθε αρετή τις επιλέγουμε βέβαια και γι αυτό που είναι (γιατί ακόμα και αν δεν προέκυπτε κανένα άλλο τέλος από αυτές εμείς θα τις επιλέγαμε), τις επιλέγουμε όμως και για χάρη της ευδαιμονίας, επειδή θεωρούμε ότι μέσω αυτών θα γίνουμε ευδαίμονες.

Η ευδαιμονία λοιπόν είναι «το ύψιστο για τον άνθρωπο αγαθό, είναι ενέργεια της ψυχής σύμφωνη με την αρετή και αν υπάρχουν κι άλλες αρετές, σύμφωνη με την καλύτερη και την πιο τέλεια από αυτές», με μια προσθήκη ακόμη: «σε μια τέλεια ζωή».

«Η ευδαιμονία έστι ψυχής ενέργειά τις κατ’ αρετήν τελείαν».

Συνεπώς, το κεντρικότερο σημείο της ηθικής διδασκαλίας του Αριστοτέλη είναι: το μέσον για την επίτευξη του ύψιστου για τον άνθρωπο αγαθού, την ευδαιμονία, είναι η αρετή. 

Όμως, ο προσδιορισμός της έννοιας αρετή, αντίστοιχη από κάποια άποψη προς την έννοια αγαθόν , ήταν η μόνιμη έγνοια του Αριστοτέλη σε όλη τη διάρκεια της φιλοσοφικής –και της διδακτικής- του δραστηριότητας και σε κάθε ευκαιρία στα διάφορα έργα του, έθετε το ερώτημα που τον απασχολούσε και αναζητούσε μια ικανοποιητική απάντηση σ’ αυτό.

Αλλά το κεντρικό βιβλίο του όπου διαπραγματεύεται και διερευνά το θέμα αυτό, του καθορισμού της αρετής που οδηγεί στην ευδαιμονία είναι φυσικά τα Ηθικά Νικομάχεια. 

Στο πρώτο ήδη βιβλίο, οι αρετές χωρίζονται σε

ηθικές και

διανοητικές,

«κατά την διαφοράν» που παρουσιάζουν μεταξύ τους τα μέρη της ψυχής.

Οι διανοητικές αρετές αποκτιούνται με τη διδασκαλία και συνεπώς η απόκτησή τους προϋποθέτει «εμπειρίαν και χρόνον». 

Αποτελούν τον πρωταρχικό ρόλο του διδάσκοντα.

Σε αντίθεση με αυτές, οι ηθικές αρετές «περιγίνονται εξ έθους» δηλαδή είναι αποτέλεσμα εθισμού, συνήθειας.

 Είναι φανερό ότι στην περίπτωση αυτή το βάρος πέφτει κατά κύριον λόγο στο ίδιο το άτομο που ενδιαφέρεται για την απόκτηση αυτών των αρετών, αφού η απόκτησή τους εξαρτάται από τη δική του αδιάκοπη άσκηση. 

Άρα,

α) καμία ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, αφού είναι αποτέλεσμα εθισμού (αυτά που υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως πχ τα φυσικά μας χαρακτηριστικά δεν μπορούν να αλλάξουν με τον εθισμό). [Εδώ, ίσως, ο Δαρβίνος κάποιους αιώνες αργότερα θα χαμογελούσε ερωτηματικά!]

β) Μολονότι οι ηθικές αρχές δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, η απόκτησή τους δεν είναι κάτι αντίθετο προς την ανθρώπινη φύση: στην πραγματικότητα ο άνθρωπος είναι προικισμένος από τη φύση του με την ικανότητα να τις δέχεται, μόνο που η έμφυτη αυτή ικανότητα είναι απαραίτητο να συνδυάζεται με την άσκηση. 

Η τελείωση του ανθρώπου στην αρετή, λέει ο Αριστοτέλης, γίνεται «δια του έθους».

Η απόκτηση μιας ηθικής αρετής είναι επομένως, από κάποια άποψη, κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών: 

τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη του ,«οικοδομούντες οικοδόμοι γίνονται και κιθαρίζοντες  κιθαρισταί», 

 με τον ίδιο τρόπο, λέει πάντοτε ο Αριστοτέλης, και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος γίνεται κάποιος με την άσκηση.

 Η καθημερινή συνεχής και αδιάλειπτη συναλλαγή μας με τους ανθρώπους είναι που μας κάνει δίκαιους, όπως ακριβώς η αδιάλειπτη άσκησή μας να μένουμε θαρραλέοι μπροστά στους κινδύνους,  μας κάνει ανδρείους.

Προσοχή όμως γιατί με τον ίδιο τρόπο γινόμαστε και άδικοι ή δειλοί, όπως ακριβώς και οι κακοί οικοδόμοι από το «κακώς οικοδομείν». 

Αυτό συνεπάγεται τη μεγάλη σημασία που έχει η προαίρεσις του ατόμου, δηλαδή η επιλογή του.

Συνεπώς:

Η αρετή και η κακία είναι θέμα επιλογής.

Ας δούμε τώρα πώς προσπαθεί να δώσει τον ορισμό της αρετής.

Αυτά που γίνονται στην ψυχή κατά τον Αριστοτέλη είναι τρία:

τα πάθη, οι δυνάμεις και οι έξεις. 

Αφού ένα από αυτά πρέπει να είναι η αρετή (εν τη ψυχή γινομένη), η προσπάθειά του από δω και πέρα θα είναι να δείξει ότι η αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμις.

Πάθος ονομάζει ο Αριστοτέλης την επιθυμία, την οργή, τον φόβο, το θάρρος, τον φθόνο, τη χαρά, τη φιλία, το μίσος, τον πόθο, τη ζήλεια, την ευσπλαχνία γενικά «οις έπεται ηδονή ή λύπη»,

όλα δηλαδή όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια.

Δυνάμεις καλεί ο Αριστοτέλης τη δυνατότητα του ανθρώπου να συμμετέχει στα πάθη, μάλιστα με τα δικά του ο καθένας ποσοστά.

Ούτε από την άποψη των παθών ούτε από την άποψη των δυνάμεων χαρακτηρίζεται κανείς καλός ή κακός.

 Για τις ιδιότητες αυτές (καλός ή κακός) ο λόγος αρχίζει από τη στιγμή που ο καθένας κρατάει μια σωστή ή όχι σωστή στάση απέναντι στα πάθη, «έχει ευ ή κακώς» ( Να λοιπόν από πού προέρχεται η λέξη έξις, λέει ο καθηγητής Δημήτριος Λυπουρλής: από το θέμα του ρήματος έχω).

 Η απάντηση του Αριστοτέλη έχει τη μορφή: «κακώς έχομεν προς τα πάθη, ει έχομεν προς αυτά σφοδρώς ή ανειμένως» δηλαδή η στάση μας προς τα πάθη είναι κακή όταν είμαστε υπερβολικοί ή χαλαροί προς αυτά.

Δηλαδή,

αν πχ μιλάμε για την οργή,

λάθος είναι α) να οργιζόμαστε σφοδρά, άγρια, αλλά και

                   β) να οργιζόμαστε χλιαρά (ανειμένως)

Το αντίθετο, το οποίο αναζητούμε, δηλαδή το επιθυμητό, το «καλώς έχομεν» είναι αυτό που βρίσκεται στη μέση ( είναι το «μέσως»).

Σωστή επομένως είναι η μέση οργή, η μετρημένη.

Δεν είναι λοιπόν εξαρχής λάθος η οργή. 

Στη σωστή δόση είναι αρετή.

Κακία (δηλαδή λάθος) είναι η υπερβολική οργή αλλά και η ελλιπής οργή.

Τώρα μπαίνει το ερώτημα «πώς ορίζεται έστω αναγνωρίζεται αυτό το «μέσον»;

Εξηγεί ο Αριστοτέλης, όταν λέω μέσον σε σχέση με μας εννοώ, ούτε υπερβολικά πολύ ούτε υπερβολικά λίγο.

Κάτι βέβαια που δεν είναι ούτε ένα ούτε το ίδιο για όλους. 

Άρα ο ειδήμονας αποφεύγει την υπερβολή και ψάχνει να βρει το μέσον.

Με την υποκειμενική μεσότητα αυτή στον όρο αρετή, ξεχωριστή για κάθε άνθρωπο, ο Αριστοτέλης έκανε την αρετή προσωπική υπόθεση του καθενός.

Ο καθένας αναζητεί για τον εαυτό του το δικό του «μέσον» και ορίζει ο ίδιος στον εαυτό του τον τρόπο με τον οποίο θα το πετύχει.

Η έξις, μια μόνιμη και σταθερή συμπεριφορά, δεν προϋποθέτει μόνο την προαίρεσιν, δηλαδή την επιλογή μεταξύ καλού και κακού, αλλά και την αποδοχή και αναγνώριση του πόσο δύσκολο έργο είναι η απόκτηση της αρετής, μια αποδοχή που εφοδιάζει τελικά το άτομο με τη διάθεση για υπομονετική εμμονή στην άσκηση.

Είναι δύσκολο να είναι κανείς φορέας της αρετής.

«Ένας ο τρόπος για να είμαστε καλοί, κακοί όμως είμαστε με χίλιους τόσους τρόπους».

Αν λοιπόν έχεις αποφασίσει να στοχάζεσαι= να έχεις δηλαδή για στόχο σου το μέσον, το πρώτο που πρέπει να κάνεις είναι να αποφεύγεις αυτό που σε αντιμάχεται περισσότερο.

 Γιατί από τα δύο κακά που είναι η υπερβολή και η έλλειψη, το ένα είναι μεγαλύτερος εχθρός σου, εσύ ξέρεις ποιο.

 Αφού είναι τόσο δύσκολο να τα βάλεις και με τους δύο εχθρούς σου, με τον λιγότερο δυνατό εχθρό σου έχεις περισσότερες ελπίδες να απαλλαγείς από αυτόν ευκολότερα και γρηγορότερα.

 Μετά θα δεις τι μπορείς να κάνεις με τον άλλον τον δυνατότερο εχθρό σου.

Ο δεύτερος τρόπος για να φτάσεις τελικά κάποια στιγμή στο μέσον είναι να ψάξεις να δεις σε ποια πράγματα σε παρασέρνει η φυσική σου ροπή. 

Μη σε ενοχλεί που άλλοτε γέρνεις προς την πλευρά της υπερβολής και άλλοτε προς την πλευρά της έλλειψης, είναι ο μόνος τρόπος για να επιτύχεις κάποτε το μέσον.

 Μη σε νοιάζει δηλαδή όταν και αν αποτυγχάνεις στις προσπάθειές σου.

Το μέσον λοιπόν είναι που οδηγεί στην αρετή και όχι η υπερβολή αλλά ούτε και το λιγότερο.

Λιγότερο ή περισσότερο από ποιο; Έρχεται η επόμενη ερώτηση.

 Από το δέον = αυτό που είναι όπως πρέπει.

Το να οργισθείς, λέει ο Αριστοτέλης, να επιθυμήσεις, να δείξεις φόβο ή θάρρος, γενικά το να χαρείς ή να λυπηθείς

τη στιγμή που πρέπει,

εν σχέσει με τα πράγματα που πρέπει,

εν σχέσει με τους ανθρώπους που πρέπει,

για τον λόγο που πρέπει,

με τον τρόπο που πρέπει,

αυτό είναι το μέσον και το άριστον.

Ο Αριστοτέλης, άνθρωπος από τη φύση του εξ ίσου της εμπειρίας και της θεωρίας, δεν ήθελε απλά να μεταδώσει στους άλλους απλές θεωρητικές γνώσεις (όπως ο Πλάτων) αλλά και να γίνει οδηγός στις επιμέρους πράξεις τους.

Για τον Έλληνα του 5^ου αι. π.Χ., το ίδιο και για τον Αριστοτέλη, η αρχή που καθορίζει τι είναι σωστό και πρέπον και τι δεν είναι σε κάθε περίπτωση, είναι «η πόλις».

Η πόλη είναι «το πνεύμα της κοινότητας», είναι οι άγραφοι παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης.

 Αυτό λοιπόν «το πρέπει» «το δέον» που οφείλει να πράττει κανείς για να είναι οι πράξεις του σύμφωνες με την αρετή και συνεπώς να τον οδηγήσουν στην ευδαιμονία, το καθορίζει η πόλις και οι νόμοι της.

Ένα δεύτερο κριτήριο για να πράττει κανείς το δέον είναι να πράττει σύμφωνα με την αρετή που εκπροσωπούσαν οι σπουδαίοι άνδρες από τους προγόνους του, που με τις πράξεις τους και τη συμπεριφορά τους γενικότερα έκαναν την πόλη αυτό που ήταν.

Συνεπώς η ηθική αρετή είναι στην πραγματικότητα πολιτική αρετή.

 Το κάθε συγκεκριμένο άτομο φρόντιζε να κάνει δικές του τις επιμέρους αρετές, για να μπορέσει να λειτουργήσει σωστά ως πολίτης, να γίνει άξιος της πόλεως, ιδού ο στόχος του έλληνα πολίτη.

Την αρετή όπως την συλλαμβάνει ένας αρχαίος Έλληνας, τη βλέπουμε ξεκάθαρα σε έναν ύμνο που έγραψε ο Αριστοτέλης για κάποιον στενό φίλο του:

«Αρετή, πολυβάσανη αγάπη του ανθρώπου,

συ καμάρι ακριβό της ζωής,

και να σβήσει για χάρη σου, κόρη, κανείς

είναι μοίρα γλυκειά, ζηλευτή στην Ελλάδα». (μτφ. Σίμου Μενάρδου)

ή στην τόσο όμορφη γλώσσα που γράφτηκε

«Αρετά, πολύμοχθε γένει βροτείω,

θήραμα κάλλιστον βίω

σας πέρι, παρθένε, μορφάς

και θανείν ζηλωτός εν Ελλάδι πότμος.»

 Ρέθυμνο, Δεκέμβριος 2017, στις 8 (επέτειος αγαπημένη)

Σημειώσεις:

1. Λυπάμαι που δεν είχα χρόνο να αφιερώσω για να αποδώσω τον σωστό τονισμό και τα πνεύματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Ίσως κάποια στιγμή στο μέλλον.

2. Στην περίληψη του έργου του Αριστοτέλη χρησιμοποίησα όχι εξ ολοκλήρου αλλά αποσπάσματα από την Εισαγωγή του καθηγητή Δ. Λυπουρλή του ΑΠΘ –που είχα την τιμή να παρακολουθήσω από τα αμφιθέατρα της Φιλοσοφικής Σχολής – στην μετάφρασή του των Ηθικών Νικομαχείων.

Ηθικά Νικομάχεια, εισαγωγή

Αριστοτέλης

Εισαγωγή

Πριν αρχίσω την παρουσίαση κάποιων σημαντικών κατ’ εμέ αποσπασμάτων από το βιβλίο του Αριστοτέλη, θα ήθελα να απαντήσω σε γενικότερα ερωτήματα που κάποιος μη ειδικός, όπως εγώ, μπορεί να έθετε εξ αρχής:

•        «..το βιβλίο του Αριστοτέλη..», μα καλά πώς έφτασε σε μας το «βιβλίο» του Αριστοτέλη από τον τέταρτο αιώνα προ Χριστού, που ούτε καν το χαρτί σαν υλικό δεν γνώριζαν οι άνθρωποι; Ούτε οι ίδιοι οι Κινέζοι, στους οποίους αποδίδεται η εφεύρεσή του, δεν το γνώριζαν πριν το 105 μ.Χ.

Τον 4^ο αι. π.Χ.  τα «βιβλία» γράφονταν σε φύλλα παπύρου κολλημένα μεταξύ τους το ένα μετά  το άλλο και σχημάτιζαν έτσι έναν κύλινδρο μήκους συχνά πολλών μέτρων. Τέτοιοι κύλινδροι κυκλοφορούσαν στην αγορά όπου μπορούσαν να αγοραστούν.

 Συνοπτικά η περιπέτεια των βιβλίων του Αριστοτέλη, έχει ως εξής:

Μετά το θάνατο του Σταγειρίτη φιλοσόφου, τα βιβλία του πέρασαν στα χέρια του Θεόφραστου, του πιο πιστού μαθητή του. Ο Θεόφραστος τα κληροδότησε στον Νηλέα από τη Σκήψη της Μικράς Ασίας, επίσης μαθητή του Αριστοτέλη.  Οι κληρονόμοι του Νηλέα δεν ενδιαφέρονταν για το πολύτιμο έργο του μεγάλου δασκάλου, αλλά τουλάχιστον φρόντισαν να το περισώσουν, θάβοντάς το σε υπόγεια καταπακτή. Έτσι το γλύτωσαν από τη βουλιμία των αρχόντων της Περγάμου, που φιλοδοξούσαν να δημιουργήσουν μια μεγάλη βιβλιοθήκη, όπως εξάλλου και οι Πτολεμαίοι στην Αίγυπτο.

Στις αρχές πια του 1^ου αιώνα π. Χ., άγνωστο με ποιον τρόπο τα ανακάλυψε εκεί ένας βιβλιόφιλος Αθηναίος, ο Απελλικών. Αυτός τα αγόρασε και τα μετέφερε πίσω στην Αθήνα.

Όταν το 86π.Χ. ο Σύλλας κυρίευσε την Αθήνα, ανάμεσα στην πλούσια λεία που έστειλε στη Ρώμη ήταν και τα βιβλία του Αριστοτέλη.

 Στη Ρώμη μπήκαν σε άλλες περιπέτειες με τους αντιγραφείς  μέχρι που ο Ροδίτης Ανδρόνικος στο β μισό του 1^ου π.Χ.  αιώνα εξέδωσε το έργο του Αριστοτέλη.

 Αυτό το έργο που, ως σημειώσεις, χρησιμοποιούσε στη διδασκαλία του και όχι τα «εξωτερικά», τα οποία ήταν εκείνα τα βιβλία του Αριστοτέλη που κυκλοφορούσαν στον κόσμο εκτός Λυκείου. Από αυτά, ενώ υπήρχαν σε πολλά αντίγραφα, δε σώθηκε κανένα(!) αλλά σώθηκαν οι προσωπικές του σημειώσεις που υπήρχαν σε ένα μόνο αντίγραφο(!).

 Το γιατί δεν θα το μάθουμε ποτέ.

•         Άλλο ερώτημα: Γιατί Νικομάχεια; Γιατί Ευδήμεια;

 Τρία είναι τα Ηθικά έργα του Αριστοτέλη:

Ηθικά Νικομάχεια

Ηθικά Ευδήμεια

Ηθικά μεγάλα

Ο Αριστοτέλης ήταν γιος του Νικόμαχου, του γιατρού του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ, πατέρα του Φιλίππου. Είχε και ένα γιο, επίσης Νικόμαχο, ο οποίος πέθανε νέος.

 Απάντηση όμως για την επιλογή των τίτλων δεν έχουμε.

Δεν ξέρουμε καν αν ο ίδιος ή κάποιος άλλος (εκδότης ίσως;)έδωσε αυτούς τους τίτλους στα Ηθικά του έργα.

•          Γιατί να διαβάσω ένα κείμενο με όλες τις δυσκολίες ενός φιλοσοφικού κειμένου, που έχει για τίτλο τη λέξη Ηθική;

 Μια λέξη που για τον απλό αναγνώστη, συνειρμικά ανασύρει Χριστιανικές επιταγές συμπεριφοράς, καθόλου δελεαστικές.

Καμία σχέση ο συνειρμός με την πραγματικότητα του βιβλίου, όπως θα φανεί παρακάτω.

 Στην πραγματικότητα, όπως λέει ο καθηγητής Π. Κόντος (στο διαδικτυακό του μάθημα για τα Ηθικά Νικομάχεια στο Mathesis) όλοι μας σήμερα είμαστε εμποτισμένοι πρώτον με την Αριστοτελική Ηθική και δεύτερον με την Καντιανή Ηθική. Να ένας λόγος.

Από το β μισό του 5^ου αι. π.Χ. άρχισε να οργανώνεται σε επιστημονική βάση μια νέα «τέχνη» (κατά την αρχαία ελληνική λέξη), η Ηθική.

Τι επιδιώκει να διδάξει, να αποκαλύψει, αυτή η νέα επιστήμη;

Συμπεριφορά για μια καλύτερη ζωή!

Τη  διερεύνηση αρχίζει ο Πρωταγόρας, όπως διασώζεται στον ομώνυμο Πλατωνικό διάλογο. Στην ερώτηση τι είναι σημαντικό να διδαχθεί ένας νέος για να έχει μια καλύτερη ζωή,  απαντάει με τον όρο ευβουλία= να διδαχθεί δηλαδή ο νέος να σκέφτεται σωστά για τις υποθέσεις του σπιτιού του αλλά και της πολιτείας.

 Ο Δημόκριτος την ίδια εποχή, απαντάει με τον όρο ευθυμία: δεν είναι οι πράξεις το μεγαλύτερο αγαθό, η ευτυχία του ανθρώπου βρίσκεται στην ηρεμία του θυμικού που δεν πρέπει να ταράσσεται ούτε από φόβο για κάτι, ούτε από υπερβολική φιλοδοξία.

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε τον όρο ευδαιμονία όπως θα δούμε παρακάτω, ως το «ακρότατον των πρακτών αγαθών».

Και οι δύο λέξεις του τίτλου, Ηθικά Νικομάχεια , δε σε δελεάζουν να το επιλέξεις, όταν όμως και αν το κάνεις,

 πρώτον φωτίζεις το νου με ιδέες και σκέψεις,

δεύτερον αποκτάς μια καινούρια αίσθηση του χρόνου, όταν βλέπεις πόσο βαθειά σκέφτονταν κάποιοι άνθρωποι πριν 2.500 χρόνια(!) , σχηματίζοντας έτσι την πεποίθηση ότι δεν είναι και τόσο "μακριά" σου τελικά, οι αρχαίοι.

Και φυσικά υπάρχει και το τρίτον το οποίο τώρα πια μπορείς να το χρησιμοποιήσεις άφοβα χωρίς να κατηγορηθείς για στείρα αλαζονεία: ναι, αυτοί οι άνθρωποι ήταν Έλληνες και μιλούσαν μια γλώσσα από την οποία προήλθε αυτή που χρησιμοποιείς σήμερα!

Αλλά είναι ώρα να προχωρήσουμε στο ίδιο το έργο.

(επόμενη ανάρτηση)

Η Παρηγορία της Φιλοσοφίας

του Αλαίν ντε Μποττόν

Τυχαία το βρήκα και είπα να του ρίξω μια ματιά. 

Κατέληξα να το διαβάσω μονορούφι.

 Με συνεπήρε ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται τα θέματά του.

Με πολύ έξυπνο τρόπο, ο ντε Μποττόν διαλέγει τον κατάλληλο φιλόσοφο που μπορεί να βοηθήσει σε διάφορα προβλήματα τον σύγχρονο αναγνώστη. 

Χρησιμοποιεί τον λόγο του ίδιου του φιλοσόφου αλλά και δικούς του λογικούς συλλογισμούς βασισμένους στο έργο και στη ζωή του κάθε στοχαστή. 

Επιπλέον χρησιμοποιεί χιούμορ και εικόνες για να κάνει το βιβλίο πιο φιλικό ειδικά προς το νεανικό αναγνωστικό κοινό, χωρίς να καταφεύγει σε απλουστεύεις και λαϊκισμούς.

Έτσι έχει επιλέξει τον Σωκράτη- ο οποίος είχε να αντιμετωπίσει μια έντονη αντιδημοτικότητα που τον οδήγησε στο θάνατο- για να πει λόγια παρηγοριάς στον άνθρωπο που βιώνει παρόμοια εχθρική αντιμετώπιση στη σημερινή κοινωνία. Τα επιχειρήματα που αντλεί ο ντε Μποττόν από την Απολογία του Σωκράτη, αποτελούν άριστη επιλογή για παρηγορία στον αντιδημοφιλή.

Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Επίκουρος παρηγορεί με τον καλύτερο τρόπο αυτόν που «υποφέρει» από έλλειψη χρημάτων.

Με τον Σενέκα δίνει κουράγιο σε αυτούς που απογοητεύονται εύκολα.

Την κάθε είδους ανικανότητα- πνευματική, σεξουαλική, πολιτιστική- παρηγορεί ο Μονταίν.

Ζητάει βοήθεια για την ερωτική απογοήτευση από τον Σοπενάουερ και για τις δυσκολίες της ζωής γενικά, όσο και αν ακούγεται περίεργο από τον Νίτσε.

Καταπληκτικό για διάβασμα, είτε υπάρχει λόγος, είτε απλώς για ευχαρίστηση.

Housekeeping

by Marilynne Robinson

“My name is Phillip ...” αυτή η αρχή από το Great Expectations μου ήρθε στο μυαλό διαβάζοντας τις πρώτες λέξεις του βιβλίου -και δεν νομίζω πως ήταν συμπτωματικό:

“My name is Ruth. I grew up with my younger sister, Lucille, under the care of my grandmother, Mrs. Sylvia Foster, and when she died, of her sisters-in-law, Misses Lilly and Nona Foster, and when they fled, of her daughter, Mrs. Sylvia Fisher.”

«Με λένε Ρουθ. Μεγάλωσα με την μικρότερη αδερφή μου, Λουσίλ, υπό την κηδεμονία της γιαγιάς μου, κυρίας Σύλβια Φόστερ, και όταν αυτή πέθανε, των κουνιάδων της, δεσποινίδων Λίλυ και Νόνα Φόστερ, και όταν αυτές την κοπάνησαν, της κόρης της, κυρίας Σύλβια Φίσερ.»

Η νεαρή Ρουθ διηγείται την ιστορία τη δική της και της αδερφής της, Lucille, αρχίζοντας από τη στιγμή που η μητέρα τους Hellen, τις έβαλε στο αμάξι της φίλης της μια μέρα και τις εγκατέλειψε στη βεράντα του σπιτιού της μητέρας της, ενώ αυτή έλειπε. Η Hellen δεν είχε καλές σχέσεις με τη μητέρα της από τότε που κλέφτηκε με κάποιον νεαρό και έφυγε από την πόλη τους.

Το όνομα της μυθιστορηματικής αυτής πόλης στα ΒΔ των ΗΠΑ, Fingerbone (!).

Αυτό το μέρος που περιγράφεται με χρώματα ζοφερά, σκοτάδια χωρίς φεγγάρι, η λίμνη, το δάσος, όπου η πρωινή κραυγή των πουλιών είναι ένας μεταλλικός ήχος φόβου, το διαπεραστικό κρύο, που η Ρουθ σκέφτηκε ότι μπορούσε να το νικήσει αγνοώντας το, η υγρασία, το νερό, και ο άνεμος εκείνος «που σκορπάει την παγωμένη ανάσα της λίμνης παντού», είναι το σκηνικό του βιβλίου.

 Ούτε ένα λουλούδι, λίγο φως, ένα κελάιδισμα, ένα γέλιο, μια αγκαλιά, τίποτα.

 Είναι και αυτά τα βουνά που ρίχνουν τη σκιά τους, οι μηλιές στον κήπο που «πέθαναν», το γρασίδι που φτάνει μέχρι τη μέση και οι άστεγοι κάτω από τη γέφυρα που όταν μαγειρεύουν μυρίζει λίγο ψάρι και λίγο λάστιχο, και όσοι περαστικοί από την πόλη που μοιάζουν με φαντάσματα.

 Αλλά ούτε και ο χρόνος της ιστορίας αναφέρεται, παρά μόνο ο τίτλος ενός βιβλίου που βρίσκεται στο σπίτι Not as a stranger, ένα μελόδραμα του Morton Thomson που κυκλοφόρησε το 1954, σηματοδοτεί κάποια χρονικά όρια. Το βιβλίο της Marilynne Robinson Housekeeping κυκλοφόρησε το 1981.

                       President Obama and Marilynne Robinson at the Iowa State Library, Des Moines, September 2015

   

Με καταπληκτική δεξιοτεχνία, η Ρόμπινσον διηγείται την ιστορία της γιαγιάς Σύλβιας και του παππού που δούλευε στους σιδηροδρόμους και σκοτώθηκε απρόσμενα, όταν το τρένο στο οποίο επέβαινε και ενώ αυτό πλησίαζε στο Fingerbone, καθώς διέσχιζε τη γέφυρα της τεράστιας λίμνης δίπλα στο σπίτι του, για κάποιο λόγο εκτροχιάστηκε και έπεσε μέσα στη λίμνη.

 Σώθηκαν μόνο δύο επιβάτες οι οποίοι δεν είδαν σε ποιο σημείο της λίμνης έπεσε το τρένο, λόγω του απόλυτου σκοταδιού της νύχτας εκείνης και έτσι το τρένο δεν βρέθηκε ποτέ, ούτε και οι πνιγμένοι επιβάτες που έμειναν εκεί να στοιχειώνουν τις σκέψεις της Ρουθ και κάθε που έπινε νερό να σκέφτεται τον παππού που βρίσκονταν κάπου στο βυθό της λίμνης, αλλά και τη μητέρα της, η οποία την ημέρα που τις εγκατέλειψε στη βεράντα του πατρικού της και αφού τις έδωσε κρακεράκια να τρώνε μέχρι να γυρίσει η γιαγιά, μπήκε στο αυτοκίνητο της φίλης της και έφυγε αλλά χωρίς κανένας να ξέρει πώς και γιατί, έπεσε με το αυτοκίνητο στη λίμνη και πνίγηκε. Ούτε αυτή βρέθηκε ποτέ.

Η Λουσίλ, πίστευε ότι ήταν ατύχημα, όχι όμως και η Ρουθ.

Είναι και η θεία Συλβί που όταν επιστρέφει στο Fingerbone να αναλάβει την κηδεμονία των εφήβων πια κοριτσιών, κάθεται ακίνητη  στο σκοτάδι του δωματίου ή χάνεται με τις ώρες στη λίμνη και δεν ξέρουν τι κάνει και πού πηγαίνει ή κάθεται αμίλητη κοιτώντας το απόλυτο σκοτάδι. 

Κοιμάται με τα ρούχα και δεν μιλάει ποτέ για τον άντρα που παντρεύτηκε αν και είναι από το Fingerbone.

 Της αρέσει να πηγαίνει στον σταθμό του τρένου και τα κορίτσια φοβούνται ότι θα γυρίσουν μια μέρα από το σχολείο και η θεία θα έχει φύγει για να ταξιδεύει χωρίς να πηγαίνει κάπου συγκεκριμένα, όπως έκανε και πριν γυρίσει στο πατρικό της και αναλάβει το Housekeeping.

Ο λόγος της Ρόμπινσον βαθύς και στοχαστικός, σε βάζει σε σκέψεις.

“The force behind the movement of time is a mourning that will not be comforted”

«Η δύναμη που σπρώχνει το χρόνο, είναι η θλίψη της ψυχής που δεν έχει παρηγοριά»

Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις της συγγραφέως και το ενδιαφέρον της για τις ιδέες του Τζων Κάλβιν είναι εμφανείς στις λίγες τελευταίες σελίδες του βιβλίου για να προσδώσουν παρηγοριά στην ανθρώπινη μοίρα, χωρίς όμως τάσεις προσηλυτισμού και διδακτικό ύφος. Παρόλα αυτά θα προτιμούσα το βιβλίο χωρίς αυτές.

Συγκινητικό βιβλίο στο σύνολό του αλλά και στον επίλογό του, ένα τραγούδι στη μοναξιά του ανθρώπου και όπως γράφει στο εξώφυλλο 

“Once alone, it is impossible to believe that one could ever have been otherwise. Loneliness is an absolute discovery.”

«Αν έχεις υπάρξει μια φορά μόνος, αδύνατον να πιστέψεις ότι θα μπορούσες να ήσουν κι αλλιώς.  Η μοναξιά είναι μια απόλυτη ανακάλυψη.»

Το επόμενο βιβλίο στη σειρά είναι το Blood Meridian του Cormac McCarthy.