Η Τριλογία των Επαναστάσεων

του John Banville

    

v  Το πρώτο μυθιστόρημα στην τριλογία είναι «Ο Ντόκτορ Κοπέρνικος» που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1976.

Στην αρχή διαβάζουμε τη μυθιστορηματική ζωή του Καθολικού ιερέα Νικολάου Κοπέρνικου, που μεγάλωσε υπό την κηδεμονία του επισκόπου θείου του, καθώς οι γονείς του πέθαναν νωρίς.

Παρά το γεγονός ότι ο θείος του ήθελε να τον κάνει επίσκοπο, κάπως αργά ο Νικόλαος Κοπέρνικος στράφηκε προς την αγάπη του για τον έναστρο ουρανό.

Βασισμένη σε ιστορικά στοιχεία, η αφήγηση του Μπάνβιλ μας μεταφέρει στην Πρωσία του τέλους του 15^ου  και των αρχών του 16^ου αιώνα, όταν ο μαθηματικός, αστρονόμος και ιερέας προσπαθούσε αφενός να επιβιώσει οικονομικά και αφετέρου να αφιερωθεί σε αυτό που τον ενδιέφερε, την αστρονομία.

Απέφευγε να δημοσιεύσει τη θεωρία του, μέχρι το τέλος της ζωής του, ίσως γιατί δίσταζε να βρεθεί αντιμέτωπος με την επικρατούσα από τον 2^ο αιώνα αντίληψη του Πτολεμαίου σύμφωνα με την οποία το κέντρο του σύμπαντος ήταν η γη και ο ήλιος και όλοι οι πλανήτες γύριζαν γύρω από αυτήν.

Χωρίς να γνωρίζει το ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου από τον  3^ο αιώνα π. Χ., το ξαναανακάλυψε.

 Δεν δημοσίευσε όμως ποτέ ο ίδιος το έργο του αλλά κάτω από την πίεση του βοηθού του, Ρέτικους τυπώθηκε η περίφημη εργασία του και το βιβλίο του τοποθετήθηκε στο νεκροκρέβατό του, λίγο πριν πεθάνει.

Παρεμβάλλονται γράμματα από τα πρόσωπα του βιβλίου προς διάφορους αποδέκτες και ο Μπάνβιλ συνεχίζει με αυτόν τον ευφάνταστο τρόπο, μέσω των γραμμάτων, τη διήγηση της ιστορίας του.

Ή αλλού αναλαμβάνει σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση ο Ρέτικους, ο βοηθός του, να διηγηθεί από τη δική του πλευρά τις προσπάθειές του να πείσει τον δάσκαλό του να δημοσιεύσει το έργο του.

 

 

v  Πέντε χρόνια αργότερα, το 1981, ο Μπάνβιλ δημοσιεύει ένα ακόμα ιστορικό μυθιστόρημα, αυτήν τη φορά για τον Κέπλερ.

Με αυτό μας ταξιδεύει στην Πράγα του 17^ου αιώνα και σε κάποιες άλλες γερμανικές πόλεις της εποχής της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Αφηγείται με τρόπο συναρπαστικό τη ζωή του άλλου μεγάλου αστρονόμου, του Γερμανού Γιοχάνες Κέπλερ, ο οποίος βασιζόμενος στη θεωρία του Κοπέρνικου ανακάλυψε τους δικούς του νόμους του σύμπαντος και έτσι οδηγήθηκε η ανθρώπινη γνώση στην Επιστημονική επανάσταση του 17^ου αιώνα και συνεπώς στη σύγχρονη εποχή.

Πολυτάραχη ζωή ενός ανήσυχου πνεύματος, οπαδού του Λουθηρανισμού, πράγμα το οποίο κάνει τη ζωή του ακόμα πιο δύσκολη με εξορίες από τη μια πόλη στην άλλη. Διαβάζεις και ζεις στην εποχή της διαμάχης της Καθολικής εκκλησίας με τη Λουθηρανική πίστη, στην κεντρική Ευρώπη του 17^ου αιώνα παράλληλα με τη ζωή του μεγάλου αστρονόμου.

Ο ίδιος δεν παραδέχεται την αστρολογία, όμως συχνά αναγκάστηκε να δημιουργήσει αστρολογικούς χάρτες για αυτοκράτορες στην αυλή των οποίων φιλοξενούνταν, αρχικά ως βοηθός του μεγάλου Δανού αστρονόμου Τύχο Μπράχε.

 Ο Μπράχε είχε την εύνοια και των Δανών βασιλέων οι οποίοι του παραχώρησαν ένα ολόκληρο νησί όπου μπόρεσε να στήσει ένα υπερσύγχρονο για την εποχή παρατηρητήριο του ουρανού και συνεπώς είχε μαζέψει πολλά και σημαντικά ευρήματα. Μετά τον θάνατό του, έγινε ο Κέπλερ ο αστρονόμος του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας για ένα διάστημα, από όπου τελικά διώχτηκε, λόγω της Λουθηρανικής πίστης του, από τον επόμενο Αυτοκράτορα.

 Χρησιμοποίησε τις σημειώσεις του Τύχο Μπράχε για να ολοκληρώσει τους Νόμους του.

Την ίδια εποχή παρατηρούσε τους ουρανούς και ο Γαλιλαίος με ένα βελτιωμένο τηλεσκόπιο που εφηύρε ο ίδιος και ο οποίος, όμως αρνιόταν να επικοινωνήσει με τον Κέπλερ.

  

v  Το τρίτο μέρος της Τριλογίας έχει τίτλο Το γράμμα του Νεύτωνα. Είναι μια νουβέλα που δημοσιεύεται το 1982, ένα χρόνο μετά τον «Κέπλερ».

Το βιβλίο αφορά στην περιπέτεια ενός φιλόδοξου βιογράφου του Νεύτωνα, ο οποίος θέλει να γράψει μια μελέτη πάνω σε ένα σκοτεινό γράμμα που έγραψε ο Νεύτων στον John Lock, το 1693.

Νοικιάζει ένα σπίτι στην εξοχή και εκεί εμπλέκεται σε μια ιστορία με δύο γυναίκες και έναν άντρα.

Το παράξενο είναι ότι οι τρεις αυτοί  χαρακτήρες του έργου του Τζων Μπάνβιλ έχουν κοινά όχι μόνο τα ονόματά τους αλλά και άλλα στοιχεία τους με τους ήρωες, του πιο σημαντικού έργου για πολλούς, του Γκαίτε στο μυθιστόρημά του Elective affinities  του 1809. O όρος Elective affinities, αποτελούσε επιστημονικό όρο που κάποτε χρησιμοποιούσαν ο Νεύτων και άλλοι επιστήμονες της εποχής του.

 

 

v  Αργότερα ακολούθησε ένα τέταρτο βιβλίο , με τίτλο Mefisto, όπου ο Μπάνβιλ δούλεψε πάνω στο θέμα του Φάουστ και έτσι μετέτρεψε την τριλογία του σε τετραλογία. Αυτό όμως το μέρος δεν συμπεριλαμβάνεται στο παρόν βιβλίο.

 

v  Ο Τζων Μπάνβιλ  είπε, ότι αν κάποιος θέλει να δει το έργο του δεν έχει παρά να δει αυτή την τετραλογία, όλα όσα είχε να πει, είναι εκεί.

 

Σημειώσεις από τα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου του Arthur Koestler, «Οι Υπνοβάτες»

 

Πυθαγόρας - Κοπέρνικος - Κέπλερ - Γαλιλαίος - Νεύτωνας

Ανέτρεξα στο παραπάνω βιβλίο με αφορμή μια σημείωση στο βιβλίο του John Banville, « Η Τριλογία των Επαναστάσεων», όπου ο συγγραφέας του αναφέρει ότι χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από το συγκεκριμένο βιβλίο του Καίσλερ.

 Αφού διάβασα το μυθιστόρημα του Μπάνβιλ, το οποίο αφορά στον Κοπέρνικο, τον Κέπλερ και τον Νεύτωνα, μου δημιουργήθηκε η περιέργεια να μάθω για την ιστορία της επιστήμης πριν από τον 17^ο αιώνα και τον Κοπέρνικο. Την εκπλήρωσα διαβάζοντας τα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου του Καίσλερ.

Έτσι θεώρησα καλό, πριν παρουσιάσω το βιβλίο του Μπάνβιλ, να αναφερθώ σε ορισμένα σημεία της ιστορίας της επιστημονικής γνώσης, πριν τον Κοπέρνικο, ο οποίος άνοιξε τον δρόμο για την Επιστημονική επανάσταση του 17^ου αιώνα.

 

Ιδού κάποιες σημειώσεις:

 

Πριν από περίπου 6.000 χρόνια οι Χαλδαίοι ιερείς μελετούσαν όρθιοι στους πύργους τους τα άστρα και περιέγραφαν τις κινήσεις τους σε χάρτες και σε πινακίδες. Σώζονται πήλινες πινακίδες από το 3.800 π.Χ.

Για τους Βαβυλώνιους, τους Αιγύπτιους και τους Εβραίους ο κόσμος επέπλεε σε νερό και στηριζόταν στο σταθερό στερέωμα.

Μετά έρχονται στο προσκήνιο οι Έλληνες. Στην εποχή του Ομήρου συνέχισαν στα ίδια χνάρια, και φαντάζονταν τη γη σαν έναν δίσκο που επέπλεε  πάνω στον Ωκεανό, ο οποίος την έζωνε.

 

Ο 6^ος όμως π.Χ. αιώνας, ο θαυμαστός εκείνος αιώνας του Βούδα, του Κομφούκιου, των ελλήνων φιλοσόφων της Ιωνίας και του Πυθαγόρα αποτέλεσε μια αποφασιστική καμπή στην ανθρώπινη πολιτισμική ιστορία.

 Στην Ιωνική σχολή αναδύεται η λογική σκέψη.

 Ο θαλής ο Μιλήσιος εισήγαγε την αφηρημένη γεωμετρία στην Ελλάδα και πρόβλεψε μια ηλιακή έκλειψη. Μπορεί να πίστευε και αυτός, ότι η γη είναι ένας στρογγυλός δίσκος που επιπλέει πάνω στο νερό, αλλά έθεσε ένα νέο ερώτημα:

 Από τι είναι φτιαγμένος αυτός ο δίσκος, ο κόσμος ολόκληρος;

Δόθηκαν απαντήσεις από όλους τους Ίωνες φιλοσόφους,  Ηράκλειτος, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης αλλά και από τους φιλοσόφους των ελληνικών πόλεων της Νότιας Ιταλίας.

  Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, ο οποίος μετοίκησε στην κάτω Ιταλία, επηρέασε με τις ιδέες του τη μοίρα του ανθρώπινου γένους όσο κανείς πριν από αυτόν. Ίδρυσε μια θρησκευτική φιλοσοφία και θεμελίωσε την επιστήμη με την έννοια που της αποδίδουμε σήμερα.

 

Από τα τέλη όμως του 6^ου  π.Χ. αιώνα επικράτησε η άποψη ότι η γη είναι μια σφαίρα που αιωρείται ελεύθερη στον αέρα.

Ο Ηρόδοτος αναφέρει τη φήμη, ότι οι άνθρωποι του Βορρά κοιμούνταν έξι μήνες, πράγμα που σημαίνει ότι κάποιες από τις συνέπειες της σφαιρικότητας της γης είχαν γίνει αντιληπτές.

 

Το δεύτερο επαναστατικό βήμα το έκανε ο Φιλόλαος, ο μαθητής του Πυθαγόρα, ο οποίος υποστήριξε ότι η γη είναι μία σφαίρα που κινείται.

 

Η επόμενη μεγάλη ανακάλυψη έγινε από τον Ηρακλείδη τον Ποντικό, ό οποίος έζησε τον 4^ο αιώνα π.Χ., μαθητής του Πλάτωνα και ίσως και του Αριστοτέλη . Αυτός πήρε σαν δεδομένη την περιστροφή της γης γύρω από τον εαυτό της και προχώρησε ως τα μισά του δρόμου  προς την σύγχρονη αντίληψη του ηλιακού συστήματος και ίσως παραπάνω, υποστηρίζοντας ότι δύο από τους 5 γνωστούς πλανήτες γύριζαν γύρω από τον ήλιο, κάτι το οποίο ήταν πολύ παράδοξο για μια εποχή που όλοι πίστευαν ότι η γη ήταν το κέντρο του κόσμου και ο ήλιος και οι πλανήτες γύριζαν γύρω από αυτήν.

Ο Αρίσταρχος, ο τελευταίος από τους Πυθαγόριους αστρονόμους, κατάγονταν από τη Σάμο όπως και ο δάσκαλός  του  και λέγεται ότι γεννήθηκε τη χρονιά που πέθανε ο Ηρακλείδης, το 310 π.Χ., δηλαδή 2000 χρόνια πριν από την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου.

 Στην πραγματεία του, που έχει χαθεί, σώθηκαν όμως ευτυχώς μαρτυρίες , υποστηρίζει ότι ο ήλιος και όχι η γη είναι το κέντρο του κόσμου και γύρω από αυτόν περιστρέφονται όλοι οι πλανήτες.

Αυτό το κορυφαίο επίτευγμα που θα ανακάλυπτε εκ νέου ο Κοπέρνικος μετά από 17 ολόκληρους αιώνες!

 

 

Πλάτων και Αριστοτέλης

Η αντίληψη αυτή της ανθρώπινη γνώσης σχετικά με το ηλιοκεντρικό σύστημα  ξεχνιέται για πολλούς αιώνες.

Στο μεταίχμιο των δύο κόσμων, της επιστήμης και της πολιτισμικής παρακμής του Μεσαίωνα, βρίσκονται ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.

Ο Πλάτων θεωρούσε ανάξιο λόγου να ασχολείται κανείς με τα πράγματα του φυσικού κόσμου, γιατί ο αληθινός κόσμος ήταν ο κόσμος των ιδεών.

 Η βασιλεία του κράτησε μέχρι τα τέλη του 12^ου αιώνα μέσω του Νεοπλατωνισμού, οπότε αναστήθηκε η φιλοσοφία του Αριστοτέλη.

Ο Πλάτωνας, ο μυστικιστής, ο  αόριστος και διφορούμενος, περιφρονούσε τις φυσικές Επιστήμες.

 Φοβάται την αλλαγή και περιφρονεί κάθε έννοια εξέλιξης.

 Αυτές οι ιδέες πλανώνται σε όλο τον μεσαίωνα μαζί με την επιθυμία που προκύπτει από αυτές, για έναν κόσμο σταθερό και αιώνιας τελειότητας.

Κάποια συμπεράσματά του για το σύμπαν είναι: το σχήμα του κόσμου είναι σφαιρικό και όλες οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων γράφουν τέλειους κύκλους με ομοιόμορφη ταχύτητα.  Με αυτήν την άποψη ο Πλάτωνας άφησε μια κατάρα στην αστρονομία που θα την βάραινε μέχρι τις αρχές του 17^ου αιώνα, οπότε ο Κέπλερ θα αποδείκνυε ότι οι πλανήτες κινούνται σε ωοειδείς και όχι σε κυκλικές τροχιές.

 

Ο Αριστοτέλης, ο λογικός, ο διαλεκτικός και ηθικολόγος, ο ακριβολόγος και σχολαστικός, ο βιολόγος, μελετάει τη φύση και θέλει να βρει τον σκοπό πίσω από κάθε τι, ζωντανό ή όχι.

Ξανάκανε τη γη το κέντρο του κόσμου και της στέρησε κάθε κίνηση.

 Η ακίνητη γη περιβάλλονταν από εννέα διάφανες σφαίρες, η μία μέσα στην άλλη. Στην κεντρική σφαίρα η σελήνη και κάτω από αυτή, στην ίδια σφαίρα,  η γη. Σε αυτήν και μόνο, γίνονταν αλλαγές σε όντα και πράγματα, όλο το άλλο στερέωμα ήταν ακίνητο και αμετάβλητο. Έξω από την τελευταία σφαίρα βρίσκονταν η Πρώτη Κινούσα Δύναμη (ο Θεός;) που έκανε όλον αυτόν τον μηχανισμό να γυρίζει.

Αυτό το σχήμα της σταθερότητας σου σύμπαντος εξελίχτηκε στο βασικό δόγμα της Μεσαιωνικής κοσμολογίας.

Έδινε στον τρομαγμένο κόσμο του Μεσαίωνα μια γαλήνη και σταθερότητα σχετικά με τον κοσμικό οικοδόμημα.

Αυτή η αντίληψη του κλειστού, περιτειχισμένου κόσμου επικράτησε 1500 περίπου χρόνια.

 Ο Αριστοτέλης ακινητοποίησε την αστρονομία, είπαν κάποιοι.

 

Τέσσερις αιώνες  μετά τον Αρίσταρχο, τον 2^ο αιώνα μετά τη γέννηση του Χριστού, έδρασε ο Πτολεμαίος ο Αλεξανδρεύς, ο οποίος ξανάβαλε τη γη στο κέντρο του κόσμου.

Ήταν ο τελευταίος μεγάλος αστρονόμος και το γεωκεντρικό του σύστημα διατηρήθηκε 1.500 χρόνια (!) μέχρι τον Κοπέρνικο, τον 17^ο αιώνα.

Μετά τον Αριστοτέλη η  αστρονομία μετατράπηκε σε μια αφηρημένη γεωμετρία των ουρανών και δεν ενδιαφέρονταν πλέον για τη φυσική πραγματικότητα, γιατί εθεωρείτο ότι τα ουράνια σώματα,  θεϊκά από τη φύση τους, υπακούουν σε διαφορετικούς από τους γήινους νόμους.

          Έτσι δημιουργήθηκε μια σχιζοφρενική κατάσταση στο μυαλό των ανθρώπων αλλά και των αστρονόμων οι οποίοι αρνιόνταν και παράλληλα βεβαίωναν το ηλιοκεντρικό σύστημα!

Αυτό που ενδιέφερε κυρίως τον Πτολεμαίο ήταν να αποδειχτεί ότι όλα τα ουράνια φαινόμενα προκαλούνταν από ομοιόμορφες κυκλικές κινήσεις!

 

Ο Νεοπλατωνισμός και βέβαια ο Χριστιανισμός συνέχισαν στον δρόμο αυτόν του διαχωρισμού επιστήμης και θεολογίας, με κύριο εκπρόσωπο τον Άγιο Αυγουστίνο, (354 μ.Χ. – 430 μ.Χ.) στο πρόσωπο του οποίου βρήκε η Δυτική εκκλησία  το μεγαλύτερο πνεύμα της, και ο οποίος καθόρισε την πορεία της γνώσης στην Ευρώπη για αιώνες:

 «Η μόνη επιθυμητή γνώση είναι η γνώση του Θεού και της ψυχής και η έρευνα του βασιλείου της Φύσης δεν προσφέρει κανένα απολύτως κέρδος».

 

Παρόλα αυτά υπήρχαν πάντοτε αυτοί οι οποίοι υποστήριζαν, χωρίς να το διαλαλούν, το ηλιοκεντρικό σύστημα.

          Ο Μεσαίωνας, των εξαθλιωμένων μαζών, των συνεχόμενων  πολέμων, του τρόμου των θανατηφόρων ασθενειών, του αδιάκοπου φόβου της Συντέλειας του κόσμου, της αμαρτίας της σάρκας και της καταδίκης της επιθυμίας για γνώση, δημιουργούσε στον άνθρωπο  τη λαχτάρα  για σταθερότητα και γαλήνη. Όμως η μεσαιωνική σκέψη διχάστηκε, το ίδιο και η κοινωνική συμπεριφορά.

Από τη μια μεριά έχουμε μοναχούς να σχεδιάζουν χάρτες παρουσιάζοντας τη γη ορθογώνια ή ωοειδή και από την άλλη κυκλοφορούσαν χάρτες εκπληκτικής ακρίβειας για τους ναυτικούς της Μεσογείου.

Αφενός ο  Ωριγένης που κόβει τα απόκρυφα μέλη του «για τη δόξα του Θεού», και ο Πλωτίνος με τη ρήση του, «στη σκέψη του σώματός μου κοκκινίζω», και αφετέρου  το καταπιεζόμενο ανθρώπινο ήμισυ που κατέφυγε σε ακρότητες χυδαιότητας και προστυχιάς.

Έτσι αποκόπηκε η θεολογία του Μεσαίωνα από τη Φύση και η πίστη από τη Λογική.

 

Ο Νεοπλατωνισμός, που εισήγαγε στον Χριστιανισμό ο Άγιος Αυγουστίνος επικράτησε από τον 5^ο μέχρι τον 12^ο αιώνα.

Από τον 12^ο μέχρι τον 16^ο ήρθε η σειρά του Αριστοτέλη, ο οποίος ήταν άγνωστος μέχρι τότε.

Οι επιστήμες τα πρώτα 600 χρόνια του Χριστιανισμού ήταν παγωμένες και ανύπαρκτες. Μέχρι τις μεταφράσεις του Αριστοτέλη και των άλλων Ελλήνων επιστημόνων από τους Άραβες μουσουλμάνους, που τα έκαναν γνωστά στην Ευρώπη.

Έχοντας ξαναβρεί τον Ευκλείδη, τον Αριστοτέλη, τον Αρχιμήδη, τον Πτολεμαίο η επιστήμη  ήταν και πάλι σε θέση να ξαναρχίσει το έργο της, μετά από 1000 χρόνια!

Οι άνθρωποι περνούν από την άρνηση σε μια εποικοδομητική θέση απέναντι στη Φύση, με τον συνδυασμό του Αριστοτελισμού με τον Χριστιανισμό.

Η δογματική όμως διδασκαλία του Αριστοτέλη  από τους σχολαστικούς δασκάλους, πέτρωσε την επιστήμη για άλλη μια φορά.

Γιατί ό,τι είπε ο Αριστοτέλης για τις φυσικές επιστήμες δεν ήταν σωστό.

Όταν παραδείγματος χάρη έλεγε, ότι μια πέτρα που πέφτει προς το κέντρο της γης η ταχύτητά της μεγαλώνει, εξαιτίας της ανυπομονησίας της να γυρίσει «σπίτι».

Το σύμπαν του Αριστοτέλη ήταν ένα στατικό σύμπαν, στο οποίο η φυσική κατάσταση των πραγμάτων ήταν να ηρεμούν στη θέση που τους προόριζε η Φύση, εκτός και αν τα κινούσε κάτι άλλο.

Θεωρώντας, a priori, ότι όλα τα όντα, έμψυχα είτε άψυχα, έχουν έναν σκοπό, ανέστειλε την ανάπτυξη της Φυσικής επιστήμης, μέχρι τον Γαλιλαίο.

 

 

Όσον αφορά στην Αστρολογία,

 στους Βαβυλώνιους η επιστήμη  και η μαγεία είναι το ίδιο πράγμα.

          Αργότερα, οι Ίωνες φιλόσοφοι παρέλαβαν την Βαβυλωνιακή Αστρονομία αλλά απέρριψαν την Αστρολογία.

          Αλλά 3 αιώνες μετά, κατά την ελληνιστική εποχή, η Αστρολογία επέστρεψε, όπως εξάλλου και μετά τη διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

 Στον μεσαίωνα, η αστρολογία και η αλχημία έκλεισαν τον δρόμο στην επιστήμη.

          Το επιχείρημα των συνηγόρων της αστρολογίας τόσο κατά την αρχαιότητα όσο και κατά τον Μεσαίωνα, ήταν  η θέση του Αριστοτέλη  «ό,τι συμβαίνει στον υποσεληνιακό κόσμο προκαλείται και κυβερνάται από τις κινήσεις των ουράνιων σφαιρών».

 

 

Ανακεφαλαιώνει ο Άρθουρ Κέσλερ σχετικά με

 τα κυριώτερα εμπόδια που αναχαίτισαν την πρόοδο της επιστήμης για ένα τόσο μεγάλο διάστημα:

1. Η διαίρεση του κόσμου σε δύο σφαίρες και ο επακόλουθος εγκεφαλικός διχασμός

2. Το γεωκεντρικό δόγμα

3. Το δόγμα της ομοιόμορφης κίνησης σε τέλειους κύκλους

4. Ο χωρισμός της επιστήμης από τα Μαθηματικά και

5. Η αδυναμία των ανθρώπων να συνειδητοποιήσουν ότι όπως ένα σώμα σε ηρεμία έχει μια τάση να διατηρεί την ηρεμία του, έτσι και ένα σώμα σε κίνηση έχει μια τάση να διατηρεί την κίνησή του.

 

 

 

ΖΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΪΝΤ ΜΠΕΝΕΝΤΙΚΤΟΥΣ ΝΤΕ ΣΠΙΝΟΖΑ Αλληλογραφία 1676 – 1938

 

 

Πώς θα μπορούσε να ονομάσει κανείς αυτό το βιβλίο; Μυθιστόρημα; Φιλοσοφία; Φιλοσοφικό μυθιστόρημα;

Ένα βιβλίο που περιλαμβάνει 16 επιστολές που ανταλλάσσουν οι δύο μεγάλοι διανοητές, με τη διαφορά ότι ο πρώτος, Μπενεντίκτους ντε Σπινόζα έζησε τον 17^ο αιώνα στην Ολλανδία, ενώ ο δεύτερος, Ζίγκμουντ Φρόιντ τον 20^ο αιώνα στην Αυστρία.

Η «αλληλογραφία» αρχίζει με τον Φρόιντ να απευθύνεται στον Σπινόζα ως εξής:

«Τιμημένε Δάσκαλε,

Δίστασα ομολογουμένως πολύ πριν τολμήσω να πάρω την πένα μου και να απευθυνθώ σε σας, τον άνθρωπο του οποίου τους ύμνους έψαλλε ο Γκαίτε – για τον οποίο τρέφω μεγάλο σεβασμό».

 

Το πρώτο θέμα που θέτει προς συζήτηση ο Φρόιντ είναι ο Μωυσής – μια μορφή που τον απασχόλησε πολύ σε όλη το τη ζωή – για τον οποίο ο αιρετικός εβραίος Σπινόζα βεβαιώνει ότι ήταν ένας καλός νομοθέτης που ήξερε να μιλάει σε κείνα τα παιδιά που ήταν οι Εβραίοι της εποχής του.

Ακολουθεί η Βίβλος όπου συμφωνούν ότι είναι ένα εξαιρετικό κείμενο, όμως ετερόκλητο, το οποίο δεν εκφράζει τη βούληση του θεού αλλά τον τρόπο με τον οποίο τη φαντάζονται οι άνθρωποι.

Στη συνέχεια ο Φρόιντ αυτοσυστήνεται ως ο επινοητής της επιστήμης με το όνομα Ψυχανάλυση  και η οποία τον έφερε σε αντιπαράθεση όχι μόνο με τον θρησκευτικό κόσμο αλλά και με τον κόσμο των επιστημόνων, διότι δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι τα ευγενέστερα δημιουργήματα των ανθρώπων πηγάζουν από τη σεξουαλική ενόρμηση πράγμα το οποίο εκείνοι θεωρούσαν κατώτατο ένστικτο.

Στο επόμενο γράμμα ο Σπινόζα θα ζητήσει εξηγήσεις για τη σεξουαλική ενόρμηση και κάποια βιβλία από τον Φρόιντ. Και με τον τρόπο αυτό θα συνεχίσουν την επικοινωνία τους αναλύοντας τη γνώση και τη σκέψη του ενός και του άλλου.

 

Ο Μισέλ Ζυφέ, καθηγητής Φιλοσοφίας και φιλόσοφος και ο ίδιος ( 1945 - ) μελέτησε και έγραψε και για τους δύο διανοητές και φαντάστηκε μια «αληθινή» ανταλλαγή απόψεων  ανάμεσά τους, αναφερόμενος στη σκέψη του ενός και του άλλου πάνω στα μεγάλα θέματα της ζωής, αναλύοντας τις θέσεις των δογμάτων τους.

 Συχνά ανακαλύπτουν ότι μιλούν για το ίδιο πράγμα αλλά με άλλα λόγια. Παραδείγματος χάριν, όταν ο Φρόιντ εξηγεί ότι η σεξουαλική ενόρμηση δεν αφορά μόνο τη γενετήσια πράξη αλλά και κάθε άλλης μορφής σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και τους άλλους, δηλώνει ότι αυτό προσιδιάζει με την αρχή του Σπινόζα του «εμμένειν στο είναι» που θεωρεί σκοπό της ζωής. Να προσπαθεί δηλαδή ο άνθρωπος να παραμείνει όπως είναι και να διαιωνίσει τον εαυτό του, αυτός είναι ο σκοπός της ζωής του.

Όσον δε αφορά στη σεξουαλικότητα για την οποία τον κατηγορούν διευκρινίζει ο Φρόιντ ότι ο ίδιος ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι αυτή αποτελεί τον αποκλειστικό παράγοντα στην ανάπτυξη των ανθρώπινων όντων.

Ο Θεός είναι από τα βασικά θέματα της συζήτησής τους, όπου γρήγορα συμφωνούν στη διατύπωση του Σπινόζα ότι «ο Θεός είναι η Φύση».

Ο Φρόιντ του συστήνει τον Δαρβίνο , του στέλνει τα βιβλία του και του λέει ότι από τα μέσα του 19^ου αιώνα οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πλέον στην ιδέα ότι η δημιουργία του κόσμου έγινε με τον τρόπο που ισχυρίζονται οι θρησκείες, κυρίως χάρις σε αυτόν τον Άγγλο σοφό, τον Κάρολο Δαρβίνο.

«Ο οποίος απέδειξε ότι τα ζωικά και φυτικά είδη δεν δημιουργήθηκαν από τον θεό, αλλά είναι καρπός εξέλιξης, δηλαδή εμμένουν και διαδέχονται τα μεν τα δε με μικρές μεταλλαγές, η συσσώρευση των οποίων καταλήγει σε απογόνους που  μπορεί να είναι εντελώς διαφορετικοί από τους προγόνους τους. Οι πρόγονοι μπορούν να συνεχίσουν να ζουν δίπλα στους απογόνους τους ή να εξαφανιστούν.» Γράφει ο Φρόιντ (του Μισέλ Ζυφέ) στον Σπινόζα.

Και ο Σπινόζα (του Ζυφέ) ενθουσιάζεται με τον Δαρβίνο και βρίσκει τη θεωρία του εξαιρετικά θεμελιωμένη, αφού έχει διαβάσει τα βιβλία του. Ο άνθρωπος δεν πλάστηκε, λέει, αλλά γεννήθηκε, με αφετηρία άλλα όντα. Και δεν είναι παρά ένα μέρος της φύσης, μεταξύ των άλλων μερών της Φύσης.

Όμως έρχεται σε αντιπαράθεση με τον Φρόιντ ως προς «τις αρχέγονες επιθυμίες του ανθρώπου». Του εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι ο Δαρβίνος δεν ξέρει τι να σκεφτεί για την κατάσταση που επικρατεί στην πρωτόγονη οικογένεια και «έχει τη σύνεση να μην αποφανθεί ρητά», ενώ εσείς, λέει στον Φρόιντ, κάνετε υποθέσεις σχετικά με τη θέση του κυρίαρχου αρσενικού, μοναδικού, βίαιου και ζηλότυπου, που ως απεριόριστος δεσπότης αξίωσε για τον εαυτό του όλες τις γυναίκες και σκότωσε ή έδιωξε τους γιους του ως επικίνδυνους αντίζηλους….. Εν ολίγοις αποδίδετε στον Δαρβίνο τους δικούς σας σκοπούς για να θεμελιώσετε το δικό σας δόγμα.

Το ίδιο κάνει ο μεγάλος φιλόσοφος και σε επόμενη επιστολή όταν μιλούν για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα του Φρόιντ. Του επισημαίνει ότι ο Οιδίποδας δεν είχε ιδέα ότι η Ιοκάστη ήταν η μητέρα του ενώ εκείνη αντιθέτως το γνώριζε!

Πολύ ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση ιδεών, με μεγάλο σεβασμό μεταξύ τους και για άλλα θέματα, όπως:

η ψυχή,

«το ασυνείδητο»  του Φρόιντ, το οποίο ενδιαφέρει πολύ τον Σπινόζα,

η υστερία, η βία,

«η ενόρμηση θανάτου»  του Φρόιντ που βρίσκει τον φιλόσοφο αντίθετο,

τα είδη γνώσης,

 οι νευρώσεις,

 ο ναζισμός  σε σύγκριση με τους ιεροεξεταστές,

 οι Εβραίοι, οι Χριστιανοί,

ο Νίτσε και ο Σοπενχάουερ που ο Φρόιντ συστήνει στον φιλόσοφο

και πολλά άλλα θέματα εναρμονισμένα σε 16 γράμματα μεταξύ δύο σημαντικών διανοητών που ο Michel Zyffe γνωρίζει καλά.

Ένα βιβλίο που αξίζει να αφιερώσει χρόνο κανείς για να διαβάσει και τις 387 σελίδες του.

 

 

Ludwig Wittgenstein  (1889-1951)

 

v  Ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, Αυστριακός φιλόσοφος με σημαντική συνεισφορά στον τομέα της Αναλυτικής Φιλοσοφίας και της Λογικής, έθεσε ως προμετωπίδα στο έργο του «Φιλοσοφικές Έρευνες» το γνωμικό του Nestroy (Austrian great comic dramatist 1801-1862):

«Γενικά είναι γνώρισμα της προόδου να φαίνεται πολύ μεγαλύτερη από ότι είναι στην πραγματικότητα».

Και στον πρόλογο του ίδιου βιβλίου του έγραψε:

«Θα προτιμούσα να είχα κάνει ένα καλό βιβλίο. Αυτό δεν συνέβηκε• όμως πέρασε πια ο καιρός που θα μπορούσα να το βελτιώσω».

 

v  Στο έργο του «Tractatus Logico-Philosophicus» (1921), που είναι και το μόνο που δημοσίευσε (καθώς το Φιλοσοφικές Έρευνες δημοσιεύτηκε δύο χρόνια μετά τον θάνατό του), ο Wittgenstein επιχείρησε να δώσει μια απάντηση στο καντιανού τύπου ερώτημα:

 

«Πώς είναι δυνατές η γλώσσα και η σκέψη;»

 

Η απάντησή του στηριζόταν (1) σε μια ατομιστική αντίληψη της γλώσσας και του κόσμου ως συνόλου (τυχαίων) γεγονότων, και (2) σε μια απεικονιστική θεωρία του νοήματος: η λογική σύνταξη της γλώσσας ήταν η ουσία του κόσμου.

 

Θεμέλιο της γλώσσας και ουσία του κόσμου είναι τα «απλά», τα αναγκαία στοιχεία, που συνδυασμένα με ορισμένο τρόπο, συνιστούν τα γεγονότα.

 

 Σημείο επαφής της λέξης με τον κόσμο είναι το όνομα. Το όνομα σημαίνει το αντικείμενο. Η πρόταση, ως συνδυασμός ονομάτων, απεικονίζει το γεγονός.

 

Το έργο αυτό του Wittgenstein αποτέλεσε τη Βίβλο του φιλοσοφικού κινήματος της λογικής ανάλυσης που δέσποσε τη δεκαετία του 1930 και καθιέρωσε τη στροφή προς τη γλώσσα ως το καθαυτό αντικείμενο της φιλοσοφικής έρευνας.

Σύμφωνα με αυτή τη σημασιολογική θεωρία, η γλώσσα έχει μια καθαρά λογική θεμελίωση. Αυτό το αναίρεσε ο ίδιος ο Wittgenstein με τις «Φιλοσοφικές Έρευνες», που αποτελούν μια αντιθετική συνέχεια του Tractatus. 

 

v  Είναι αδύνατον να συνοψίσει κανείς τις «Φιλοσοφικές Έρευνες», μπορούμε όμως να δώσουμε μερικά κύρια σημεία αυτού του έργου:

« Η σημασία μιας λέξης είναι η χρήση της μέσα στη γλώσσα».

«Το νόημα μιας έκφρασης είναι η χρήση της».

Έτσι θα μπορούσε να συνοψιστεί η καινούρια θεωρία του νοήματος που αντιτίθεται στο Tractatus, σύμφωνα με το οποίο η σχέση γλώσσας – κόσμου θεμελιωνόταν στην ονομασία.

Η απεικονιστική θεωρία του νοήματος είναι τώρα για τον Wittgenstein λάθος.

Η ονομασία (ισχυρίζεται, αναιρώντας τον εαυτό του), δεν αποτελεί το αναγκαίο θεμέλιο της σχέσης της γλώσσας με τον κόσμο. Αντίθετα προϋποθέτει ένα σωρό πράγματα για να δούμε πώς θα τη χρησιμοποιήσουμε.

Η έννοια «νόημα» είναι όπως η έννοια π.χ. «παιχνίδι». Υπάρχουν πολλών και διαφόρων ειδών παιχνίδια και δεν έχουν όλα τους ένα γνώρισμα που να τα κάνει παιχνίδια. Το ίδιο και οι χρήσεις της γλώσσας• παρουσιάζουν ακόμα μεγαλύτερη ποικιλομορφία. Η καταδεικτική διδαχή ενός παιδιού οδηγεί στην αντίληψη βέβαια αυτού που του δείχνουμε, όμως με μια άλλη καθοδήγηση από τον δάσκαλο θα είχε σαν αποτέλεσμα μια διαφορετική αντίληψη από τον μαθητή.

Ωστόσο η ζωή διέπεται από κανόνες. Οι κανόνες που συνδέουν μια έκφραση με τις συνθήκες που δικαιολογούν τη χρήση της, είναι ενσωματωμένοι στους συνηθισμένους τρόπους συμπεριφοράς μιας γλωσσικής κοινότητας. Έτσι, από μόνη της μια έκφραση δεν μας υπαγορεύει ούτε την εφαρμογή της ούτε το πώς θα την κατανοήσουμε. Αντίθετα την κατανοούμε όταν έχουμε την ικανότητα να τη χρησιμοποιήσουμε σωστά, σύμφωνα με αντικειμενικά κριτήρια που αναφέρονται στην κοινή συμπεριφορά ανθρώπων ενός συγκεκριμένου χώρου και χρόνου.

Οι κανόνες της σκέψης καθορίζουν τα όρια και την έννοια που έχουμε για τη σκέψη και « δεν περιγράφουν απαρασάλευτες σχέσεις ανάμεσα σε αιώνια όντα, ούτε είναι νόμοι της φύσης».

 

v Σχετικά με τη γλώσσα, τη σκέψη και τον ορισμό της φιλοσοφίας:

 

·         « Η φιλοσοφία είναι ένας αγώνας για να λυθούν τα μάγια που έχει κάνει η γλώσσα στη σκέψη μας»

 

·         «Τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του μυαλού. Όσα ξέρω είναι αυτά για τα οποία έχω λέξεις».

 

 

·         «Τα όρια ενός ανθρώπου καθορίζονται από τα όρια της γλώσσας του».

 

·         « Η λογική δεν ασχολείται με τη γλώσσα ή τη σκέψη με την έννοια που η φυσική επιστήμη πραγματεύεται ένα φυσικό φαινόμενο».

 

 

·         «Με ποια έννοια η λογική είναι κάτι ιδανικό;

Γιατί εξετάζει την ουσία των πραγμάτων. Μ’ αυτήν δεν θέλουμε να μάθουμε τίποτα καινούριο. Θέλουμε να κατανοήσουμε κάτι που είναι κιόλας οφθαλμοφανές».

 

·         «Η σκέψη περιβάλλεται από μία αίγλη. Η ουσία της, η λογική, παρουσιάζει μια τάξη, την a priori τάξη του κόσμου δηλαδή την τάξη των δυνατοτήτων που πρέπει να είναι κοινές στον κόσμο και στη σκέψη. Αυτή η τάξη πρέπει να είναι κάτι εξαιρετικά απλό».

 

·         « Εκεί όπου υπάρχει νόημα, εκεί πρέπει να υπάρχει τέλεια τάξη. Πρέπει λοιπόν η τέλεια τάξη να υπάρχει και στην πιο αόριστη πρόταση».

 

 

·         « Το ιδανικό το σκεφτόμαστε να στέκει στέρεο και αμετακίνητο. Δεν μπορείς καν να βγεις έξω από αυτό. Η ιδέα μοιάζει σαν τα γυαλιά πάνω στη μύτη μας, και ότι κοιτάζουμε το βλέπουμε μέσα από αυτά. Δεν μας έρχεται ποτέ στον νου να τα βγάλουμε. Όταν πιστεύουμε πως αυτό το ιδανικό πρέπει να το βρούμε στην πραγματική μας γλώσσα, νιώθουμε να μη μας ικανοποιούν οι καθημερινές προτάσεις, λέξεις. Αυτές πρέπει να είναι κάτι καθαρό και ευκρινές. Και σπάζουμε το κεφάλι μας να το βρούμε. Είναι σαν να έπρεπε να επισκευάσουμε με τα δάχτυλά μας έναν ξεσκισμένο ιστό αράχνης.

Όσο πιο αυστηρά εξετάζουμε την πραγματική μας γλώσσα , τόσο πιο έντονη γίνεται η σύγκρουση ανάμεσα σ’ αυτήν και τη λογική».

 

·         « Η φιλοσοφία είναι ένας αγώνας ενάντια στη γοητεία που ασκεί το γλωσσικό μέσο πάνω στη νόησή μας».

 

·         « Αποτέλεσμα της φιλοσοφίας είναι το ξεσκέπασμα της μιας ή της άλλης καθαρής α-νοησίας και των καρούμπαλων που απόκτησε ο νους πέφτοντας πάνω στα όρια της γλώσσας. Αυτά τα καρούμπαλα μας φανερώνουν την αξία που έχει εκείνο το ξεσκέπασμα».

 

 

·         « Μια από τις κύριες πηγές της ακατανοησίας μας είναι πως δεν έχουμε εποπτεία της χρήσης των λέξεων».

·         « Η γλώσσα είναι ένας λαβύρινθος από δρόμους. Έρχεσαι από τη μια μεριά και ξέρεις να προσανατολιστείς• έρχεσαι στην ίδια θέση από άλλη μεριά και δεν μπορείς πια να προσανατολιστείς».

 

·         « Το να λέμε ψέματα είναι ένα γλωσσικό παιχνίδι και απαιτεί διδαχή όπως κάθε άλλο γλωσσικό παιχνίδι».

 

 

·         « Η γλώσσα είναι το μεταφορικό μέσο της σκέψης».

 

·         « Η σκέψη δεν είναι μια άυλη διαδικασία που δίνει ζωή και νόημα στην ομιλία και που μπορεί κανείς να την αποσπάσει από την ομιλία. Η ομιλία με σκέψη και η ομιλία χωρίς σκέψη μπορούν να συγκριθούν με την εκτέλεση με σκέψη και την εκτέλεση χωρίς σκέψη ενός μουσικού κομματιού».

 

 

·         « Για ποιο λόγο σκέφτεται ο άνθρωπος;

Επειδή η σκέψη δίνει καλά αποτελέσματα;

Επειδή τον συμφέρει να σκέφτεται;».

 

·         « Η φιλοσοφία είναι πρώτα από όλα, μια ανάλυση της γλώσσας, που αποσκοπεί στη διασάφηση των ορίων της. Τα όρια του δυνατού να σκεφτούμε είναι τα όρια του δυνατού να πούμε. Μια πρόταση δεν μπορεί να εκφράσει τη λογική της σκέψης, αυτή φαίνεται στη δομή της πρότασης».

 

·         « Μόλις φτάσουμε στην κορυφή της σκάλας και έχουμε κατανοήσει τις εκφράσεις του Tractatus logico-philosophicus, θα τις αναγνωρίσουμε ως α-νόητες και τότε πρέπει να πετάξουμε μακριά τη σκάλα. Και εδώ το Tractatus κλείνει με τη φράση, ‘για όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε, καλό είναι να σιωπήσουμε’. Έτσι σ’ αυτό το σημείο αποκαλύπτεται η μυστικιστική όψη του Tractatus, όπου μυστικιστικό είναι:’ ο κόσμος είναι’, ενώ η επιστήμη μπορεί να πει μόνο ‘πώς ο κόσμος είναι’. Το μυστικιστικό είναι επομένως άφατο και η ορθή μέθοδος της φιλοσοφίας θα ήταν να μη λέει τίποτα παρά μόνο αυτό που μπορεί να πει, δηλαδή προτάσεις της φυσικής επιστήμης. Κάθε απόπειρα να ειπωθεί το άφατο θα είναι μια αποτυχία, όπως π.χ. αυτή του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο άνθρωπος έχει την παρόρμηση να εξακοντίζεται πέρα από τα όρια της γλώσσας. Αυτός ο εξακοντισμός πέρα από τα όρια της γλώσσας είναι η Ηθική. Στην Ηθική επιχειρείται να ειπωθεί κάτι που δεν μπορεί ποτέ να αφορά την ουσία του προβλήματος. Κανένας ισχυρισμός της για τα γεγονότα δεν μπορεί να επιφέρει μια αξιολογική κρίση. Και δεδομένου ότι αυτό που μπορούμε να πούμε μπορεί να είναι μονάχα περιγραφή των καταστάσεων των πραγμάτων, η Ηθική ανήκει στο άφατο».

 

·         « Η κατανόηση του νοήματος μιας πρότασης αντιστοιχεί με την κατανόηση της μεθόδου με την οποία μπορεί να επαληθευτεί η πρόταση. Όπου υπάρχουν διαφορετικές επαληθεύσεις υπάρχουν και διαφορετικά νοήματα».

 

 

·         « Η σημασία μιας λέξης ή μιας φράσης δεν δίνεται άπαξ δια παντός, αλλά εξαρτάται από το συγκείμενο (=το περιβάλλον, τα συμφραζόμενα) της αναγγελίας».

 

·         « Οι παραδοσιακές θεωρίες για την κατανόηση των εννοιών μας ( στις οποίες οι έννοιες καθορίζονται από ένα σύνολο ουσιαστικών ιδιοτήτων, είτε αυτές δίνονται εκ των προτέρων – πλατωνισμός – είτε εκ των υστέρων – εμπειρισμός), έρχονται σε σύγκρουση με τη θεωρία για τις έννοιες του Wittgenstein. Ο Wittgenstein δίνει το παράδειγμα της έννοιας ‘παιχνίδι’ και δείχνει ότι δεν μπορούμε να ορίσουμε αυτό που είναι κοινό σε όλα τα παιχνίδια και μονάχα στα παιχνίδια. Και όμως χρησιμοποιούμε τη λέξη ‘παιχνίδι’ χωρίς δισταγμό». Όμως η κατανόηση της έννοιας ‘παιχνίδι’ έρχεται μέσα από το περιβάλλον της πρότασης στην οποία χρησιμοποιείται, δηλαδή από τη χρήση της.

 

v  Η οροθέτηση του νοήματος και η κριτική της γλώσσας είναι στο κέντρο και των δύο έργων του Wittgenstein, παρά τις διαφορές τους, για τις οποίες δεν είναι εύκολο να δοθούν εξηγήσεις.

 

 

«Πολλές Ζωές στη Σμύρνη» του Μεχμέτ Τζοράλ

 

Ο Μεχμέτ Τζοράλ γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1947 και ζει στην Κωνσταντινούπολη.

Το παρόν μυθιστόρημά του διαπραγματεύεται τη ζωή του Ισίκ Κάνσοϊ, Τούρκου επιχειρηματία, ο οποίος βασανίζεται από αϋπνίες και εφιάλτες από ζωές και μνήμες που δεν αναγνωρίζει.

Με τη βοήθεια ψυχολόγου υποβάλλεται σε ύπνωση και η αφύπνιση της μνήμης του αρχίζει με την ανάσυρση της ζωής ενός Έλληνα, του Κωνσταντίνου Ασώματου, ο οποίος έζησε τον θάνατο της οικογένειάς του, κατά την επανάσταση των κατοίκων του νησιού του, της Χίου. Ανατρέχοντας στην Ιστορία μέσα από τις συνεδρίες ύπνωσης, ο Ισίκ ξαναβρίσκει τον Έλληνα Κωνσταντίνο, στη Σμύρνη που καίγεται. Ανακαλύπτει τη συμβολή του γέρου πια Έλληνα, στην καταστροφή της Σμύρνης και τη σχέση του με τη δική του ζωή.

Στα κεφάλαια όπου διηγούνται τα ιστορικά γεγονότα ο Έλληνας αλλά και ο Τούρκος, υπάρχει μια αρκετά ενδιαφέρουσα αντικειμενική ματιά.

Μια τολμηρή κριτική της Μεγάλης Ιδέας αλλά χωρίς μισαλλοδοξίες.

Υπάρχει μέσα στην αφήγηση και ένας «Κολοκοτρώνης, σκληρός, γενναίος πολεμιστής» ο οποίος συμβουλεύει τον νεαρό Έλληνα Κωνσταντίνο , «..αν θέλουμε να σβήσουμε τον Τούρκο από την Ιστορία, αν θέλουμε να επανιδρύσουμε την αυτοκρατορία των Ελλήνων πάνω στα εδάφη της, πιο πολύ από πολεμιστές χρειαζόμαστε δυνατά μυαλά, χρήμα και διπλωματικές σχέσεις. Αυτούς δεν μπορείς να τους νικήσεις με τη σωματική ρώμη, για να τα καταφέρουμε πρέπει να έχουμε δυνατούς εγκεφάλους, που θα καταστρώνουν εκλεπτυσμένα σχέδια και στρατηγικές, των οποίων η εκτέλεση θα ευαρεστήσει τις χώρες της Ευρώπης (sic), τους αποικιοκράτες του κόσμου, που αποσκοπούν σε όλο και περισσότερα οφέλη και ισχύ».

Οι Tούρκοι στρατιώτες που δεν νικιούνται με τη σωματική ρώμη, συνοδεύονται από χαρακτηρισμούς όπως «γίγαντες», «παλικάρια», «λιοντάρια». 

Όμως υπάρχει πάντα ο αντίλογος: η γαλλοτουρκικής καταγωγής Αλέβ λέει σε ένα σημείο στον Ισίκ, σχετικά με τη φωτιά και τις συνέπειές της:

«Εξάλλου λόγω της εθνικότητάς σου δεν μπορείς να είσαι εντελώς αμερόληπτος».

Και τότε αυτός χαμήλωσε και κούνησε το κεφάλι του.

Και ο ίδιος γράφει κάνοντας την αυτοκριτική τη δική του και κατ’ επέκταση του λαού του:

«Μεγάλωνα, κολυμπώντας σε μια θάλασσα που την τροφοδοτούσαν διαρκώς με εχθρότητα προς τον λαό μιας άλλης εθνότητας, στην οποία η οικογένεια και η κοινωνία όπου ζούσα είχαν προκαλέσει πολύ πόνο. Αυτά άκουγα στο σπίτι, αυτά διάβαζα στα βιβλία, αυτά παρακολουθούσα στους εθνικούς εορτασμούς όπου αναβίωναν οι νίκες που είχαν ακολουθήσει εκείνες τις ημέρες του σκότους».

Αυτό όμως υπονοείται ότι ισχύει – και σωστά – και για τους δύο λαούς.

 Για τα γεγονότα του πόνου του κάθε λαού υπάρχουν βάσιμα επιχειρήματα, και για τις δύο πλευρές.

 «..καθώς οι Έλληνες έτρεχαν να ξεφύγουν από τον Κεμάλ, σκότωναν όποιον έβρισκαν μπροστά τους. Το πλιάτσικο, η καταστροφή, οι βιασμοί ήταν καθημερινές ειδήσεις».

«Η οικογένεια της μητέρας μου έζησε τις κακουχίες από την κατοχή των Ελλήνων». Εννοεί το διάστημα 1919 όταν αποβιβάστηκε ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη μέχρι το 1922.

 Και «οι νέες ζωές που ανατρέφονται πάνω στους πόνους του παρελθόντος και οι γενιές που υποχρεώνονται να τους ζήσουν, καλούνται αναπόφευκτα και σε καινούριους πόνους».

 

Δεν αναφέρομαι στις δικές μας απώλειες σε ζωές και πατρίδες, που όμως περιγράφονται με αντικειμενικότητα και ενσυναίσθηση στο μυθιστόρημα του Μεχμέτ Τζοράλ, επειδή τις γνωρίζουμε. 

«Δέσποινα, Μάτια μου» της Γιασεμίν Οζέκ

 

Η Γιασεμίν Οζέκ, γεννημένη το 1980 στην Κωνσταντινούπολη, είναι εγγονή ανταλλαγέντων, σύμφωνα με την Ελληνοτουρκική Σύμβαση ( 30 Ιανουαρίου 1923, έξι μήνες πριν από τη Συνθήκη της Λωζάνης) η οποία ρύθμιζε την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, με βάση το θρήσκευμα.

Το 1922 ο επτάχρονος Εμίν Αλί ζει στο σπίτι του σε ένα χωριό της Μυτιλήνης πολύ όμορφα παιδικά χρόνια. Οι ειδήσεις από την απέναντι ακτή για σφαγές, μαζί με τους πρώτους ταλαιπωρημένους ανθρώπους, φτάνουν στο χωριό τους, όπου ζουν ήσυχα Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, και αρχίζουν να αφυπνίζουν τον μικρό Εμίν Αλί.

Μέσα από τα παιδικά του μάτια παρακολουθούμε τα ιστορικά γεγονότα που γνωρίζουμε και τον αντίκτυπο που έχουν στην παιδική ψυχή του, ως παιδί μάνας Ελληνίδας και πατέρα Τούρκου, σε μια αγαπημένη οικογένεια, όπου έχουν αποφασίσει να κρατήσουν ο καθένας τη θρησκεία και τη γλώσσα του, με τον μικρό Εμίν Αλί να μιλάει και τις δύο γλώσσες και να ανατρέφεται σύμφωνα με τη θρησκεία του πατέρα του.

Η παιδική αγάπη του με τη Δέσποινα, την ελληνίδα γειτόνισσα, αλλά και η δυνατή φιλία των γονέων τους, περιγράφεται γλαφυρά και παραστατικά από την Οζέκ. Έτσι, όταν ένα χρόνο αργότερα οι δύο χώρες υπογράφουν το Σύμφωνο Ανταλλαγής Πληθυσμών, τα νέα προκαλούν τρομερή δυστυχία και στους δύο λαούς.

Η περιγραφή της αναχώρησης του οκτάχρονου Αμίν, μετά από πολλά και αφού η μητέρα του αποφάσισε να φορέσει τη μαντίλα για να μην αποχωριστεί από τον γιο και τον άντρα της, με τη μικρή Δέσποινα να τρέχει πίσω από την άμαξα και να φωνάζει, « Εμίν Αλί…Μη φεύγεις σε παρακαλώ!», και «Εγώ τότε φώναξα με όλη μου τη δύναμη, Δε θα σε ξεχάσω ποτέ, Δέσποινα», και η σειρά από τις άμαξες που πήγαιναν στο λιμάνι του νησιού για να περάσουν απέναντι, μόνο δάκρυα μπορεί να φέρει, ειδικά σε αυτούς που άκουσαν ανάλογες ιστορίες από δικούς τους. Και από τις δύο πλευρές.

Είχαν συμφωνήσει να πηγαίνουν στα βράχια, από όπου φαίνονταν  οι απέναντι ακτές, και να κοιτάζουν πέρα από το νερό..

Ο εύστοχος, αντικειμενικός τρόπος με τον οποίο εκθέτει η Οζέκ τα γεγονότα δείχνει μια ευαισθησία και μια έλλειψη εθνικισμού που θυμίζουν ανάλογες ιστορίες που έχουν γραφεί και από αυτή τη μεριά «του νερού», όπως το αριστούργημα της Διδώς Σωτηρίου, «Τα Ματωμένα Χώματα».

Ευχαριστώ Γιασεμίν για τα συναισθήματα που προκάλεσες και τα δάκρυα.

 

v  Η Γιασεμίν Οζέκ ήταν καλεσμένη από την καθηγήτρια Αγγέλα Καστρινάκη  στα πλαίσια του μαθήματός της για τον Πρεβελάκη, ο οποίος επίσης αναφέρεται στον ήσυχο και φιλικό τρόπο συμβίωσης Χριστιανών και Μουσουλμάνων.

 

ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΑΙΜΑ του Γιώργου Ιωάννου

 

 

Ο Γιώργος Ιωάννου (1927-1985) ήταν Έλληνας ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας, μα πάνω απ' όλα ήταν Θεσσαλονικιός και όλα τα παραπάνω.

Στο βιβλίο του «Το Δικό μας Αίμα» περιγράφει την πόλη που λάτρεψε, σε πεζογραφήματα κυρίως βιωματικού περιεχομένου. Είναι η δική του ματιά για την πόλη που την έζησαν πάρα πολλές εθνικότητες κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της, και όλες την ήθελαν δικιά τους. Όλες την αγάπησαν με πάθος. Το παράπονο του Ιωάννου είναι ότι δεν καταγράφηκαν μνήμες των ανθρώπων της, τόσες όσες της άξιζαν. Ακόμα και για τον αυτόπτη Ιωάννη Αναγνώστη, ο οποίος μας άφησε το χρονικό της Αλώσεως της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης από τον Μουράτ  Β', στις 29 Μαρτίου 1430, γράφει στο πεζογράφημά του με τίτλο «Με Τα Σημάδια Της Απάνω Μου», τα εξής:

«Καλός ο Ιωάννης ο Αναγνώστης, άξιος της ευγνωμοσύνης μας, αλλά δεν μπορούσε ο ευλογημένος να προσθέσει μερικά πιο συγκεκριμένα πράγματα; Τοποθεσίες, ονομασίες, επίθετα, κτίρια, δρόμους - θα ήταν άκρως συναρπαστικό τώρα το χρονικό του».

Ο ίδιος κάνει αυτό που θα ήθελε να διαβάσει από προηγούμενες γενιές γενιών: Περιγράφει γειτονιές που έζησε με κάθε λεπτομέρεια έτσι ώστε όσοι είμαστε από αυτήν την υπέροχη πόλη να βρίσκουμε δρόμους που βαδίσαμε και ζήσαμε μια-δυο γενιές μετά από τον συγγραφέα και άλλοτε να συγκατανεύουμε συγκινημένοι, «Ναι, το θυμάμαι κι εγώ αυτό το πλακόστρωτο», και άλλοτε να μαθαίνουμε για την ιστορία κάποιων περιοχών σε συνδυασμό με τα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν εκεί ακριβώς, σε κείνο το συγκεκριμένο σημείο «των Βυζαντινών τειχών»!

Ένας συγγραφέας και ένα βιβλίο που αξίζει και πρέπει να διαβαστεί από κάθε κάτοικο αυτής της υπέροχης πόλης, της Θεσσαλονίκης μας.

«Τα παιδιά του Γκεμπελάουι» του Ναγκίμπ Μαχφούζ

 

Ο Γκεμπελάουι, ένας παλικαράς, χτίζει το μεγάλο του σπίτι στη μέση του πουθενά, στην έρημο, αψηφώντας κάθε κίνδυνο. Εκεί ζει με τους γιους του και την οικογένειά του μέχρι που αρχίζουν οι έχθρες μεταξύ όλων.

Με όμορφη αφήγηση ακολουθούμε την ιστορία του Γκεμπελάουι μέχρι που γεμίζει όλη η περιοχή – μια μεγάλη φτωχική γειτονιά του Καΐρου δίπλα στην πραγματική γειτονιά του Μαχφούζ – με φτωχές παράγκες και τους απογόνους του Γκεμπελάουι.

Αυτός, ο γεννήτορας, η απαρχή, ο Θεός, ζει στο τεράστιο σπίτι μέχρι που κλείνεται σ’ αυτό και δεν τον βλέπει πια κανείς, όμως όλοι πιστεύουν ότι υπάρχει εκεί μέσα, αν και δεν ανακατεύεται πλέον στις υποθέσεις όλων αυτών των ανθρώπων που κατοίκησαν τη γη.

Ωραίο, υπαρξιακό μυθιστόρημα, που σε ταξιδεύει στην έρημο και στις φτωχικές γειτονιές του Καΐρου, σε έναν χρόνο απροσδιόριστο και παντοτινό.

“Miramar” by Naguib Mahfuz

 

He was a contemporary Egyptian writer who won the 1988 Nobel Prize in Literature.

Miramar is one of the 35 novels he has published from the 1930s to 2004.

As all his novels, it takes place in Egypt, Alexandria this time.

 

Ήταν ένας σύγχρονος, Αιγύπτιος συγγραφέας που κέρδισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1988.

Το Μιραμάρ είναι ένα από τα 35 μυθιστορήματά του, τα οποία δημοσίευσε μεταξύ 1930 και 2004 και όπως όλα, λαμβάνει χώρα στην Αίγυπτο, στην Αλεξάνδρεια αυτή τη φορά. Είναι πολυεπίπεδο και θα μπορούσε να διαβαστεί ως η ιστορία της Αιγύπτου ( η δουλευταρού, τίμια αλλά αμόρφωτη υπηρέτρια), που άγεται και φέρεται από διάφορες δυνάμεις όπως οι Ευρωπαίοι (η ελληνίδα ιδιοκτήτρια), οι Αιγύπτιοι εθνικιστές, οι πλούσιοι, το καθεστώς του Νάσσερ και η Μουσουλμανική Αδελφότητα, που αντιπροσωπεύονται από διάφορους χαρακτήρες.

 

Η ισπανικής καταγωγής λέξη Μιραμάρ σημαίνει θέα στη θάλασσα, όπως η ομώνυμη πανσιόν της εύστροφης, ετοιμόλογης, παλιάς αριστοκράτισσας, Ελληνίδας ιδιοκτήτριας. Εκεί διαδραματίζεται μια ιστορία , την οποία μαθαίνουμε λίγο λίγο σε διαφορετικά κεφάλαια, καθένα δοσμένο από την οπτική γωνία κάποιου από τους τέσσερεις ενοίκους της.

 Θαύμαζε τον Φώκνερ, όπως καταλαβαίνουμε από τον τρόπο που είναι δομημένο αυτό το μικρό μυθιστόρημά του, ο Μαχφούζ, αλλά δεν είναι καθόλου απλή μίμηση. Είναι ένα πανέμορφο ανάγνωσμα που σε ταξιδεύει στη σύγχρονη Αλεξάνδρεια και σε μυεί στην κοινωνική ζωή της, με τις νοοτροπίες τόσο των κατοίκων της πόλης όσο και των εσωτερικών μεταναστών.

« Στο βάθος όλοι οι άνθρωποι είναι νομάδες και πατρίδα τους γίνεται όποιος τόπος τους χαρίσει ευτυχία».

Με κριτική ματιά αναφέρεται στην πολιτική κατάσταση που επικρατεί στη δεκαετία του 1960  και στις κοινωνικές συναναστροφές μεταξύ των φύλων αλλά και των τάξεων.

Κεντρικό πρόσωπο γύρω από το οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα η Ζαχρά, η υπηρέτρια της κυρίας της πανσιόν, η οποία αρνούμενη τον εξαναγκασμό να παντρευτεί έναν γέρο, φεύγει από το χωριό της και προσλαμβάνεται στην πανσιόν, όπου έχει να αντιμετωπίσει τους άντρες ενοίκους.

Διαβάζεις και καταλαβαίνεις τη θέση της γυναίκας μέσα σ’ αυτήν την ανδροκρατούμενη κοινωνία και τις συνέπειες που υφίστανται αυτές που θα αγνοήσουν τις επιταγές της.

Οι σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου εξηγούν κομμάτια της αιγυπτιακής ιστορίας του 1960 

( σοσιαλιστική επανάσταση, Νάσερ κλπ), με τα οποία ο δυτικός αναγνώστης ίσως να μην είναι πολύ εξοικειωμένος.

Γράφτηκε το 1967 και έγινε ταινία το 1969.

 

 

 

 

12 Οκτωβρίου 2023

 Μέσα στη θηριωδία που διαδραματίζεται μπροστά στα μάτια όλης της ανθρωπότητας υπάρχουν κάποιοι που χαμογελούν, αυτοί που βλέπουν τα προϊόντα που παράγουν τα εργοστάσιά τους να πουλιούνται σαν τρελά.

Υπάρχουν οι άλλοι που βιώνουν την καταστροφή, τον θάνατο, την παράνοια.

Και εκείνοι που πολεμούν.

Κι εμείς οι άλλοι που παρακολουθούμε αυτά που μας δείχνουν οι διαμορφωτές των αντιλήψεών μας.

Και παίρνουμε πλευρές συχνά με ευκολία, άκριτα, χωρίς γνώση και δικαιολογούμε τον θάνατο που προκαλείται από έναν από τους εμπλεκόμενους, όπως διαλέγουμε ποδοσφαιρική ομάδα.

Ο θάνατος κανενός δεν δικαιολογείται. Δεν θα έπρεπε να δικαιολογείται. Λες ναι, αλλά αν απειλούμαι; Ναι, σωστά τότε θυμόμαστε το ζώο μέσα μας και κάνουμε ότι θα έκανε και αυτό σε κίνδυνο! Τόσοι αιώνες πολιτισμού και πάλι στη ζούγκλα γυρνάμε. Πού να βρει κανείς την αισιόδοξη ματιά;

Και μετά γυρίζουμε στην καθημερινότητά μας, μέχρι τις επόμενες σοκαριστικές εικόνες που θα μας ξαναδείξουν. Μπορεί να ψάξουμε στο Ίντερνετ κάποια λέξη ή πόλη, στην καλύτερη περίπτωση.

Πώς θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε σε μια τέτοια καταστροφή όπως ο πόλεμος; Ένα αεροπλάνο γεμάτο νέους που γελάνε και τραγουδάνε γιατί γυρίζουν στην πατρίδα για να σκοτώσουν σαν ήρωες. Κάποιοι άλλοι κρυμμένοι σε λαγούμια να χαίρονται που σκότωσαν σαν ήρωες.

Κάποιοι έχουν δίκιο και κάποιοι έχουν το δικό τους δίκιο.

 Για να βρούμε την αλήθεια θέλει δουλειά πολλή.

Αρκεί να ψάξουμε. Πολύ. Από όλες τις μεριές που πέφτουν οι ρουκέτες. Δύσκολο. Μπορούμε όμως να κάνουμε κάτι ευκολότερο.

ΝΑ ΜΗ ΦΑΝΑΤΙΣΤΟΥΜΕ.

Κάθε θάνατος που  προκαλείται είναι οδυνηρός.

 Όχι, δεν έχουν όλοι δίκιο.

Δεν λένε όλοι την αλήθεια. Υπάρχουν συμφέροντα.

 ΠΑΝΤΑ.

 Έξω από την εμπόλεμη ζώνη υπάρχουν αλεπούδες που χαμογελάνε κάτω από τα σοβαρά τους πρόσωπα.

 

 ΥΠΟΓΕΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Ντον Ντελίλλο

 

Χαοτικό, άναρχο, ευφυές, βαθυστόχαστο, ειρωνικό, σατυρικό, αστείο,  εξαιρετικό. Το βιβλίο έπος, και όχι απλά λόγω των 948 σελίδων του (στην ελληνική μετάφραση) αλλά λόγω της ιστορίας της Αμερικής του δεύτερου μισού του 20^ου αιώνα σε συνδυασμό με την προσωπική ιστορία ηρώων. Το σπουδαιότερο έργο του Αμερικανού συγγραφέα σύμφωνα με τους κριτικούς.

Το βιβλίο αρχίζει με ένα κείμενο που σου κόβει την ανάσα, σε ένα γήπεδο στη Νέα Υόρκη στις 3 Οκτωβρίου 1951, όπου 35.000 θεατές και μαζί ο αναγνώστης παρακολουθούν τον ιστορικό αγώνα  ανάμεσα στους Τζάιαντς και τους Ντότζερς για τον τελικό κυπέλλου Αμερικής και στο τελευταίο λεπτό του αγώνα γίνονται δύο ανατροπές. Η μία στον αγώνα με το χτύπημα του Bobby Thomson που ανατρέπει όλα τα δεδομένα και δίνει τη νίκη στους Τζάιαντς  και η άλλη που ανακοινώνεται στον παρόντα στο γήπεδο φίλαθλο και κεφαλή του FBI Τζέι Έντγκαρ Χούβερ, ότι η Σοβιετικοί έκαναν την πυρηνική τους δοκιμή και συνεπώς κατέχουν και αυτοί την πυρηνική βόμβα. Ο ψυχρός πόλεμος αρχίζει για τα καλά.

Η αφήγηση πηγαίνει στη δεκαετία του 1990 και το τέλος του ψυχρού πολέμου με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Το μυθιστόρημα συνεχίζει με ένα ατέλειωτο, μεθυστικό μπρος-πίσω στον χρόνο, ακολουθώντας άλλοτε τους εκάστοτε ιδιοκτήτες της μπάλας του αγώνα, που ο παίχτης έστειλε στις κερκίδες και κάποιος φίλαθλος τελικά τη βρήκε και άλλοτε τον νεαρό κεντρικό ήρωα Νick Shay, ο οποίος γεννήθηκε στο Bronx και διαπαιδαγωγήθηκε με Καθολική παιδεία, όπως και ο Ντον Ντελίλλο.

 « Δύο γεγονότα, δύο χτυπήματα που ακούστηκαν σε όλον τον κόσμο, στις 3 Οκτωβρίου 1951».

 Και τα δύο αντηχούν στις ζωές των ηρώων του βιβλίου. Και είναι πολλοί αυτοί, πάρα πολλοί. Και έχουν λόγο όλοι. Οι Ιταλοί και άλλοι κάτοικοι του Μπρονξ στις δεκαετίες του΄50 και του ΄60 που κάποιοι, κυρίως της  πρώτης γενιάς  μετανάστες, αρνούνται να μάθουν τη γλώσσα, αλλά και οι καταπατητές της δεκαετίας του ΄80, όταν πια η άλλοτε βιομηχανική περιοχή βρίσκεται σε εγκατάλειψη.

 Ο ΝτεΛίλλο γράφει Ιστορία αλλά και με μια άγρια και έντονη, αληθινή ματιά μπαίνει μέσα στους ήρωες και μιλάει με τη φωνή τους. Ακόμα και στη διάλεκτο της συνοικίας, οι διάλογοί τους. Εντυπωσιακοί διάλογοι μεταξύ νεαρών που στήνονται στη δήθεν πλατεία και στις γωνίες των άθλιων πολυκατοικιών, μεθυσμένων στα σκοτεινά  μπαρ, γονέων μεταξύ τους αλλά και με τα παιδιά τους, της Καθολικής δασκάλας που πλένει τα χέρια της μέχρι να ματώσουν και υποχρεώνει τους μαθητές να μπαίνουν κάτω από τα θρανία αν οι Σοβιετικοί ρίξουν τη βόμβα, αστέγων παιδιών που κάνουν γκράφιτι στα τραίνα του Υπόγειου σιδηρόδρομου. 

Ακολουθούμε άτομα που ζουν στα υπόγεια του Μετρό και τρώνε ποντίκια ή κάνουν σεξ στα μικρά δωματιάκια με τα καλώδια και άπειρες άλλες εικόνες της τεράστιας αυτής πόλης που ο συγγραφέας τις περιγράφει ταυτόχρονα, με κινηματογραφική ικανότητα και μεταφέρει στον αναγνώστη τον συγχρονισμό τους, δίνοντας την εντύπωση ότι τις βλέπεις παρά ότι τις διαβάζεις.

Κάποιος από τους ήρωες αγοράζει και πουλάει σκουπίδια , και κάποιοι άλλοι πυρηνικά απόβλητα. Το θάψιμο των σκουπιδιών σε όλο τον πλανήτη έχει κορεστεί σαν λύση στη διαχείρισή τους. Όμως κάπου πρέπει να εξαφανιστούν αυτά.

 Σε συνεργασία με Ρώσους επιχειρηματίες ο κεντρικός ήρωας μεταφέρει σε έρημη περιοχή στο Καζαχστάν μολυσμένα πυρηνικά απόβλητα και τα καταστρέφουν προκαλώντας πυρηνικές εκρήξεις, ( κομπίνες, απατεωνιές, μαυραγορίτικη κερδοσκοπία, μια απόλυτα ανοιχτή οικονομία διαφθοράς και πλιάτσικου)  με ότι αυτό συνεπάγεται για την υγεία των ανθρώπων της περιοχής, οι οποίοι ήδη υποφέρουν από δυσπλασίες και αρρώστιες προγόνων τους, όταν οι Σοβιετικοί έκαναν ήδη εκεί τα πειράματά τους. 

Δεν αφήνει όμως από έξω τις ΗΠΑ αναφέροντας παρόμοια πειράματα , εν γνώσει των συνεπειών τους, στην έρημο του Νέου Μεξικού.

Ο ίδιος ο συγγραφέας έχει πει σε συνέντευξή του ότι έδωσε αυτόν τον τίτλο στο βιβλίο του συσχετίζοντάς τον με τα καθημερινά μας σκουπίδια, τα χημικά, τα πυρηνικά απόβλητα, που θάβονται κάτω από τη γη, στη χώρα του Πλούτωνα. Underworld.

Το Γουότεργκέιτ και ο Νίξον, η δολοφονία του J.F.Kennedy, η κρίση στον Κόλπο των Χοίρων με τα πυρηνικά στην Κούβα, η υποτιθέμενη χαμένη ταινία του Αϊζενστάιν, πραγματικές αλλά και φανταστικές θεωρίες συνομωσίας, η απειλή της τρομοκρατίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η αυθαίρετη βία, όλα είναι μέσα στις σελίδες αυτού του βιβλίου. Με ένα τρόπο που δείχνει σεβασμό στον αναγνώστη, μέσα από ιστορίες και συναισθήματα ανθρώπων  που ζουν όλες αυτές τις δεκαετίες, μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου στην Αμερική.

Προς το τέλος του βιβλίου μας δίνει τις αλλαγές στη γειτονιά του Νικ κυρίως, στο Μπρονξ, του τέλους του 20^ου αιώνα που δεν είναι καθόλου ελπιδοφόρες για το μέλλον, με την παράνοια που αντικατέστησε τη θρησκεία, τον ελεύθερο σκοπευτή που σκοτώνει οδηγούς στη Λεωφόρο του Τέξας, τα λεωφορεία με τους Ευρωπαίους τουρίστες που βγάζουν φωτογραφίες τα χαλάσματα και το χάος της συνοικίας, τους έφηβους ροκάδες που είναι ντυμένοι σαν τρομοκράτες και στο λαιμό του κρέμονται ψεύτικες βόμβες, και πάνω απ’ όλα το νέο όπλο το Ίντερνετ.

Η πρώτη σελίδα των New York Times στις 4 Οκτωβρίου 1951, είπε ο Ντον ΝτεΛίλλο  του ενέπνευσε το Underworld.

 

 Το βιβλίο γράφτηκε το 1997.

Περιλαμβάνει πολλές ωραίες ιστορίες αλλά και Ιστορία.

Εξαιρετικό ταξίδι.