Μεσαίωνας

 Μετά τη Ρωμαϊκή ιστορία, τι;

Ο τελευταίος  Ρωμαίος αυτοκράτορας ανεβαίνει στον θρόνο το 475 μ.Χ. και ένα χρόνο αργότερα τον χάνει. Η ειρωνεία είναι ότι είχε το όνομα του ιδρυτή της Ρώμης και του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα.

Από τότε και μέχρι τον 15^ο αιώνα η ιστορική περίοδος ονομάζεται

Μεσαίωνας 476 - 1492.

Οι χρονολογίες είναι σχετικές και υπάρχουν διαφορές στην περιοδολόγηση στα διάφορα Ευρωπαϊκά κράτη. Ονομάστηκε δε έτσι, διότι αποτελεί το μεσαίο τμήμα της παραδοσιακής Ευρωπαϊκής ιστορίας, με το προηγούμενο να είναι η Αρχαία ιστορία και το επόμενο η Νεότερη.

 

Μετά το τέλος της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τον 5^ο αιώνα, τα Γερμανικά βασίλεια που δημιουργούνται στην Ευρώπη, συνεχίζουν να αναπτύσσονται και να ευημερούν. Οι απαρχές των Γερμανικών βασιλείων σηματοδοτούν τη μετάβαση από την Ύστερη Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα.

Κατά τους τελευταίους αιώνες της ρωμαϊκής κυριαρχίας η απουσία ισχυρών αυτοκρατόρων έστρεψε τον λαό προς την εκκλησία και τον Πάπα, ο οποίος  με τον καιρό συγκέντρωσε στα χέρια του απόλυτη εξουσία και έτσι τέθηκαν οι βάσεις για την επικράτηση του δυτικού Μεσαίωνα και της θρησκευτικής μανίας.

 

·         Η περίοδος από τον 5^ο ως τον 10^ο αιώνα ονομάζεται Πρώιμος Μεσαίωνας, έχοντας ως αρχή του την παρακμή της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Έχει χαρακτηριστεί ως ο «Σκοτεινός Αιώνας» εξαιτίας της πνευματικής παρακμής, ιδιαίτερα στη Βορειοανατολική Ευρώπη.

Εν τω μεταξύ, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή αλλιώς Βυζαντινή Αυτοκρατορία, συνεχίζει να υφίσταται.

Έτσι, τον 6^ο αιώνα ο Ιουστινιανός , αυτοκράτορας στην Ανατολή, θεωρείται κατ’ όνομα κυρίαρχος και για τους Γερμανούς βασιλείς της Δύσης, οι οποίοι επιδίδονται σε ένα σωρό πολέμους και δημιουργούν νέα βασίλεια σε ότι απέμεινε από το Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος.

Κατά τον 7^ο αιώνα, στη Μέση Ανατολή αναπτύσσεται μια νέα δύναμη, η Ισλαμική  Αυτοκρατορία, η οποία μετά την ολοκλήρωση των κατακτήσεων στην περιοχή και τη Βόρεια Αφρική, από τον Μωάμεθ και τους διαδόχους του, έφτασε μέχρι την Ιβηρική χερσόνησο. Οι ισλαμικές κατακτήσεις, στις περιοχές της πρώην Ρωμαϊκής επικράτειας,  έφτασαν στο απόγειό τους στα μέσα του 8^ου αιώνα.

Οι Γερμανοί βασιλείς μη μπορώντας να πληρώσουν τους πολεμιστές τους, τούς παραχωρούν μεγάλες εκτάσεις γης και αυτοί υπόσχονται ισόβια πίστη και παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών. Στην παραχωρημένη γη, βέβαια, εργάζονται φτωχοί αγρότες. Έτσι αρχίζει να δημιουργείται το φεουδαρχικό σύστημα, που κυριάρχησε στην Ευρώπη από τον 9^ο μέχρι τα μέσα του 13^ου  αιώνα, περίπου 400 χρόνια.

 

·         Κατά τη διάρκεια του Ώριμου Μεσαίωνα, που διήρκεσε από το 1000 ως το 1300 περίπου, η Ευρώπη οργανώνεται κοινωνικά και πολιτικά.

Από το780 οι βαρβαρικές εισβολές σταμάτησαν και ο πληθυσμός της Ευρώπης αυξήθηκε σημαντικά λόγω νέων τρόπων καλλιέργειας της γης και άνθησης του εμπορίου.

Τον 13^ο αιώνα ιδρύονται νέες πόλεις, ανάμεσά τους το Βερολίνο, η Πράγα, η Ρίγα, ενώ οι πόλεις της Φλάνδρας αναδείχθηκαν στα αξιολογότερα εμπορικά κέντρα του μεσαιωνικού κόσμου.

Τότε εμφανίστηκε στη γαλλική γλώσσα ο όρος αστική τάξη. Αυτή ήρθε συχνά σε σύγκρουση με τη φεουδαρχία.

Το 1095 διακηρύχτηκαν για πρώτη φορά οι Σταυροφορίες, που ήταν στρατιωτικές προσπάθειες των Χριστιανών της Δυτικής Ευρώπης να πάρουν πίσω τους Αγίους τόπους από τους Μουσουλμάνους και κατέληξαν στην κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204.

Είχε προηγηθεί, το 1054 το Σχίσμα των δύο εκκλησιών, Ρωμαιοκαθολικής και Ορθόδοξης, για το ζήτημα της πρωτοκαθεδρίας.

 Οι Φράγκοι και οι Βενετοί μοιράστηκαν τα κατακτημένα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και άσκησαν επί τρεις τουλάχιστον αιώνες τον έλεγχο της οικονομικής ζωής στη Μεσόγειο. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία επανιδρύθηκε το 1261 αλλά δεν ήταν πλέον μεγάλη δύναμη.

 Στα μέσα του 13^ου αιώνα οι Μογγόλοι κατέκτησαν τη Ρωσία, προχώρησαν στην κεντρική Ευρώπη (Πολωνία, Ουγγαρία) και έφτασαν μέχρι την Αδριατική. Οι Τούρκοι, πιεζόμενοι από τους Μογγόλους, φτάνουν στα Βυζαντινά μικρασιατικά παράλια στο τέλος του 13^ου αιώνα. Το 1453 κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και καταλύθηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Την περίοδο του Ώριμου Μεσαίωνα ξεκίνησαν να λειτουργούν τα πρώτα πανεπιστήμια στη Μπολόνια, την Οξφόρδη, το Παρίσι, το Κέιμπριτζ, όπου κυριαρχεί ο σχολαστικισμός, μια προσπάθεια να συμφιλιωθεί ο Χριστιανισμός με τις φιλοσοφικές παραδόσεις της αρχαιότητας, η Λογική με την πίστη. Η εκκλησία συμφώνησε στην ίδρυση πανεπιστημίων, εφόσον όμως τα κείμενα που διδάσκονταν εκεί δεν θα έθιγαν τις βασικές δογματικές θέσεις της.

Η συμφιλίωση του Αριστοτέλη με τη χριστιανική σκέψη πραγματοποιήθηκε βαθμιαία από τα μέσα του 13^ου αιώνα χάρη στο έργο του Θωμά του Ακινάτη (1224 – 1274), μεγάλου θεολόγου, φιλοσόφου και Αγίου της Καθολικής εκκλησίας.

 

·         Κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα που περιλαμβάνει τον 14^ο και 15^ο αιώνα, η περίοδος ευημερίας και ανάπτυξης έφτασε στο τέλος της. Ο Μεγάλος  Λιμός, η πανούκλα, οι πόλεμοι, μείωσαν κατά πολύ τον πληθυσμό της Δυτικής Ευρώπης. Μεταξύ 1347 και 1350, η Μαύρη Πανώλη ή αλλιώς Μαύρος Θάνατος εξόντωσε τα 2/5 του ευρωπαϊκού πληθυσμού (μέσα σε 3 χρόνια!!).

 

Ακόμα, οι αιρέσεις, οι διακρατικοί πόλεμοι ( η Αγγλία και η Γαλλία βίωσαν τον εκατονταετή πόλεμο), οι εμφύλιες συγκρούσεις και επαναστάσεις χωρικών, σηματοδοτούν το τέλος του Μεσαίωνα.

 

Παρά την κρίση, όμως, ο 14^ος αιώνας ήταν επίσης εποχή μεγάλης προόδου στις τέχνες και τις επιστήμες. Το ενδιαφέρον για τα

αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά κείμενα, που είχε αρχίσει τον Ώριμο Μεσαίωνα, οδήγησε στην Ιταλική Αναγέννηση.

 

 

Αναγέννηση

Η Αναγέννηση καλύπτει τον 15^ο και 16^ο αιώνα αλλά σύμφωνα με άλλη περιοδολόγηση αρχίζει τον 14^ο αιώνα και φτάνει μέχρι τον 17^ο αιώνα.

Αυτή είναι μία περίοδος που χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια αναβίωσης και υπέρβασης ιδεών και επιτευγμάτων της κλασικής αρχαιότητας.

 Είναι η εποχή του Ουμανισμού, ενός πνευματικού ρεύματος που στόχευε στη μεταρρύθμιση του θεοφοβικού  μοντέλου, που επικρατούσε ως τότε.

Η εξοικείωση με τα λατινικά κείμενα είχε αρχίσει πριν από την Αναγέννηση του 12^ου αιώνα, μέσω επαφών με τους Άραβες κατά τις Σταυροφορίες, αλλά η πρόσβαση σε σημαντικά Ελληνικά κείμενα έγινε ευχερέστερη μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους, όταν πολλοί Βυζαντινοί λόγιοι αναζήτησαν άσυλο στη Δύση και ειδικά στην Ιταλία.

Τα πρώτα ίχνη της Αναγέννησης εμφανίζονται στην Ιταλία από τα τέλη του 13^ου αιώνα, ιδιαίτερα με τα γραπτά του Δάντη και τους πίνακες του Τζιότο. Όπως και να χει, μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά αφενός  με το τέλος της Μεσαιωνικής περιόδου και αφετέρου με τις αρχές της Νεότερης ιστορίας.

Μια νέα σκέψη εκδηλώθηκε στην τέχνη, την αρχιτεκτονική, την πολιτική, την επιστήμη, τη λογοτεχνία. Η εφεύρεση του κινητού τυπογραφικού πιεστηρίου, από τον Γερμανό χρυσοχόο Γουτεμβέργιο το 1440, επιτάχυνε τη διάδοση των ιδεών.

Η άνοδος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απέκοψε τη δυνατότητα εμπορίου με την Ανατολή και αυτό οδήγησε τους Ευρωπαίους να ψάξουν για νέους εμπορικούς δρόμους, όπως έγινε με τον Χριστόφορο Κολόμβο και την ανακάλυψη της Αμερικής το 1492.

Αυτή η περίοδος περιλαμβάνει άνθηση της λογοτεχνίας στα λατινικά και στις λαϊκές γλώσσες, αλλά η Αναγέννηση είναι περισσότερο γνωστή για τις καλλιτεχνικές της εξελίξεις, με τη συμβολή πολυμαθών όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος, που εμπνεύστηκε τον όρο «Αναγεννησιακός Άνθρωπος».

Η Αναγέννηση ξεκίνησε στη Φλωρεντία, ένα από τα πολλά κράτη της Ιταλίας. Οι λόγοι είναι πολλοί, με τους Μεδίκους, της προστάτιδας οικογένειας της πόλης και τη μετανάστευση σ’ αυτήν Ελλήνων λογίων και των κειμένων τους μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους, να αποτελούν τους σπουδαιότερους από αυτούς.

Από την Ιταλία, η Αναγέννηση εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη.

Κάποιοι μελετητές έχουν αμφισβητήσει αν η Αναγέννηση ήταν μια πολιτιστική πρόοδος, θεωρώντας την αντίθετα ως περίοδο απαισιοδοξίας και νοσταλγίας για την κλασική αρχαιότητα.

 

Η θρησκευτική Μεταρρύθμιση (16^ος αιώνας)

Πάντως η διάδοση των ιδεών της Αναγέννησης άνοιξε τον δρόμο για την απαίτηση εξυγίανσης και αναμόρφωσης των εκκλησιαστικών θεσμών της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Με την ταχεία πλέον διάδοση της Αγίας γραφής αφυπνίζεται η συνείδηση, ότι ο λόγος του Ευαγγελίου δεν συνάδει με την τακτική που ακολουθούσε η ηγεσία της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Η προκλητική  πολυτέλεια του βίου των εκκλησιαστικών ηγετών ερχόταν σε αντίθεση με την απλότητα των αποστολικών χρόνων και το αληθινό πνεύμα του Χριστιανισμού.

Από τη μεριά τους οι πάπες, για να διατηρήσουν την εξουσία τους, επέβαλαν βαρείς φόρους (ανάμεσά τους τα συγχωροχάρτια που έπρεπε να πληρώσουν οι Χριστιανοί για να τα αποκτήσουν) στους πιστούς για διάφορους σκοπούς. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να αντιδράσουν κυρίως οι Γερμανοί ηγεμόνες, οι οποίοι ήθελαν να απαλλαγούν από την παπική εξουσία, με αποτέλεσμα τη σύγκρουση και τη διαίρεση της Δυτικής Εκκλησίας.

Κατά τη θρησκευτική Μεταρρύθμιση του 16^ου αιώνα, ιδρύθηκε ο Προτεσταντισμός, ο τρίτος μεγάλος κλάδος του Χριστιανισμού.

Ξεκίνησε στη Γερμανία, όταν ο Μαρτίνος Λούθηρος συνέταξε τις 95 θέσεις του και τις θυροκόλλησε στην είσοδο της μητρόπολης της Βιτεμβέργης. Σ’ αυτές καταδίκαζε μεταξύ άλλων, την πώληση συγχωροχαρτιών και την απόλυτη εξουσία του Πάπα.

Για τους αγρότες και τους φτωχούς των πόλεων η απόσχιση από την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, έγινε αφορμή για την εξέγερσή τους και την απαίτηση αλλαγών σε κοινωνικό επίπεδο και περισσότερων ελευθεριών.

Ο Λούθηρος αποκήρυξε την Εξέγερση των Χωρικών και παρότι σκοτώθηκαν 100.000 χωρικοί ελάχιστα από τα αιτήματά τους ικανοποιήθηκαν.

Σαν αποτέλεσμα της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης όμως, έχουμε τον περιορισμό του ρυθμιστικού ρόλου του Πάπα και την ανάπτυξη ερευνητικού πνεύματος.

Η επιστήμη αποδεσμεύτηκε από τις μεσαιωνικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις, και σημείωσε μεγάλη πρόοδο.

Τα αρχαία ελληνικά επιστημονικά έργα πλούτισαν τις γνώσεις για τη φυσική, την αστρολογία, την ιατρική, τη βοτανική και άλλους επιστημονικούς κλάδους.

Η γεωμετρία και η άλγεβρα, η πυθαγόρεια και η δημοκρίτεια φιλοσοφία, ο Ευκλείδης, ο Γαληνός και ο Αρχιμήδης αποτέλεσαν τη βάση για νέες έρευνες και είχαν λάβει κυρίαρχη θέση στα πανεπιστήμια.

Ο 16^ος αιώνας, μπορεί να θεωρηθεί η αρχή της νεώτερης επιστήμης, με πρωτοπόρους τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι, τον Κοπέρνικο, τον Θεόφραστο Παράκελσο και τον Ανδρέα Βεζάλ.

Ο Έρασμος και ο Λούθηρος χαρακτήρισαν και προέβλεψαν τον 16^ο αιώνα ως τον «χρυσό αιώνα».

Το πνεύμα απελευθερώνονταν από προκαταλήψεις και τα επιστημονικά πεδία, άγνωστα ή απαγορευμένα μέχρι τότε, άρχισαν να αναπτύσσονται.

Η παλιά φεουδαρχία κατέρρεε, μια πρώιμη αστική τάξη εμφανίζονταν σιγά σιγά, το εμπόριο και η βιοτεχνία γεννιόνταν. Όμως αυτή η ευημερία αφορούσε μια προνομιούχα τάξη.

Παρά τα πολιτικά και πνευματικά επιτεύγματα του 16^ου αιώνα, δημιουργήθηκαν έντονα κοινωνικά προβλήματα από τη μεταβολή των όρων της οικονομίας.

 Η αύξηση του πληθυσμού, χαρακτηριστικό φαινόμενο του 16^ου αιώνα, ιδίως στη Γαλλία, την Ισπανία και την Αγγλία, οδήγησε στην άνοδο των τιμών και έπληξε τους οικονομικά ασθενέστερους.

 Στο δεύτερο μισό του 16^ου αιώνα, οι επαίτες γέμισαν τους δρόμους της Φλωρεντίας, του Παρισιού, της Βαλένσια και άλλων πόλεων.

 

Ο 17^ος αιώνας

Η Ευρώπη ζούσε με το άγχος ενός μεγάλου πολέμου.

Η Αντιμεταρρύθμιση ή η Καθολική Μεταρρύθμιση ήρθε ως απάντηση στην Προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Ξεκίνησε στα μέσα του 16^ου αιώνα και τέλειωσε με την ολοκλήρωση των Ευρωπαϊκών θρησκευτικών πολέμων, στα μέσα του 17^ου αιώνα.

Η πολιτική που ακολούθησε η Καθολική εκκλησία είχε χαρακτήρα απολογητικό αφενός και αφετέρου μαχητικό, με δίκες αιρετικών και εξορίες  Προτεσταντών, που συνεχίστηκαν μέχρι σχεδόν το τέλος του 18^ου αιώνα.

Η Αντιμεταρρύθμιση περιλάμβανε επίσης πολιτικές δράσεις, όπως η Ιερά Εξέταση. Δόθηκε μεγάλη έμφαση στις ιεραποστολές στα καινούρια μέρη του κόσμου που ανακαλύφτηκαν, για τον προσηλυτισμό των εθνών, αλλά και στον επαναπροσηλυτισμό εθνών όπως η Σουηδία και η Αγγλία, που κάποτε ήταν καθολικά, από την εποχή του εκχριστιανισμού της Ευρώπης, αλλά είχαν στραφεί στον Προτεσταντισμό.

Ο Τριακονταετής πόλεμος (1618-1648) ξεκίνησε ως εμφύλιος πόλεμος καθολικών και διαμαρτυρομένων στη Γερμανία, αλλά στη συνέχεια έλαβε ευρωπαϊκές διαστάσεις με την ανάμειξη της Δανίας, της Σουηδίας και της Γαλλίας.

Ο Γερμανός Αυτοκράτορας Φερδινάνδος ο Γ΄ αναγκάστηκε να υπογράψει τη Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648, με την οποία ρυθμίστηκαν όχι μόνο θρησκευτικά αλλά και εδαφικά ζητήματα. Η Γαλλία έγινε η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή δύναμη στο δεύτερο μισό του 17^ου αιώνα.

Η οικονομική άνοδος της αστικής τάξης συνέβαλλε σε μεγάλο βαθμό στη σύγκρουση των μοναρχιών με τα κοινοβουλευτικά σώματα, κυρίως στην Αγγλία και τη Γαλλία.

Στην Αγγλία η ενίσχυση του ρόλου του κοινοβουλίου και ο περιορισμός των βασιλικών εξουσιών, αποτέλεσαν θρίαμβο της αστικής τάξης και ο αγγλικός κοινοβουλευτισμός υπήρξε πρότυπο των ανάλογων θεσμών στην Ευρώπη.

Στη Γαλλία ο Λουδοβίκος ο 14^ος , σε ηλικία 22 χρόνων, ανέλαβε τη διακυβέρνηση του κράτους. Ύψωσε τον βασιλικό θεσμό πάνω από τους νόμους και αποτέλεσε τον χαρακτηριστικότερο εκπρόσωπο της απολυταρχίας του 17^ου αιώνα.

Παρά τις απολυταρχικές του απόψεις και τη χλιδή του ανακτόρου των Βερσαλλιών , που ο Λουδοβίκος έχτισε, αναμφισβήτητη υπήρξε η πνευματική και καλλιτεχνική ακτινοβολία της Γαλλίας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του.

Αυτόν τον αιώνα κορυφαίοι ερευνητές, ο Γαλιλαίος, ο Κέπλερ,  ο Νεύτων, ο Καρτέσιος, ο Βάκων , ο Πασκάλ έθεσαν τις βάσεις πάνω στις οποίες στηρίχτηκε η μεταγενέστερη επιστήμη.

Στον τομέα της καλλιτεχνικής δημιουργίας εμφανίζεται ένας νέος ρυθμός, το μπαρόκ, που γεννήθηκε μεν στη Ρώμη, αλλά διαδόθηκε στις άλλες ρωμαιοκαθολικές χώρες.

Από τους ζωγράφους ξεχωρίζει ο Ολλανδός Ρέμπραντ, ο Φλαμανδός Ρούμπενς, ο Ολλανδός επίσης, Βαν Ντάυκ και οι Ισπανοί Βελάσκεθ και Μουρίλλο.

 

 

18^ος αιώνας

 

Ο αιώνα αυτός χαρακτηρίζεται από τον σκληρό ανταγωνισμό ανάμεσα στα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη, την εμφάνιση νέων χωρών, την Αμερικανική Ανεξαρτησία, τη Γαλλική Επανάσταση, τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό και τη βιομηχανική επανάσταση.

Υπήρξε περίοδος σημαντικής αύξησης του γοήτρου της Αγγλίας. Η ένωσή της με τη Σκοτία το 1707 και με την Ιρλανδία το 1801, ενίσχυσαν τη ναυτική της δύναμη.

Η μακρόχρονη διαμάχη ανάμεσα στις δύο δυναστείες, των Αψβούργων και των Βουρβόνων, κατέληξε σε ένοπλη αναμέτρηση της Γαλλίας και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Αψβούργοι: Δυναστεία της Αυστρίας από τις αρχές του 11^ου αιώνα, που  σφράγισε την ιστορία της Ευρώπης και κατείχε τον θρόνο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από το 1440 μέχρι τη διάλυσή της το 1806.

Βουρβόνοι: Μια από τις μεγαλύτερες ηγεμονικές οικογένειες της Ευρώπης από τον 13^ο αιώνα. Μέλη της έγιναν βασιλιάδες της Γαλλίας και Ισπανίας.

Η άνοδος της Πρωσίας σε ηγετική δύναμη, υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα φαινόμενα του 18^ου αιώνα. Ο Αυτοκράτορας Φρειδερίκος Α’ είναι εκπρόσωπος της «φωτισμένης δεσποτείας» που χαρακτήριζε απολυταρχικά καθεστώτα, που όμως δεν εμπόδιζαν τη διάδοση ορισμένων πολιτικών και φιλοσοφικών ιδεών του Διαφωτισμού.

 

Ο Διαφωτισμός είναι το πνευματικό κίνημα  η αρχή του οποίου τοποθετείται στις τελευταίες δεκαετίες του 17^ου αιώνα και ασχολείται με τα προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο και την κοινωνία. Με τη χρήση του ορθού λόγου επιδιώκεται η γνώση, η ελευθερία και η ευτυχία.

Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του διαφωτισμού υπήρξαν οι Γάλλοι Βολταίρος, Μοντεσκιέ και Ρουσσώ, καθώς και οι εγκυκλοπαιδιστές.

Ο Βολταίρος πίστευε ότι για τη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών χρειάζονται μεταρρυθμίσεις και όχι βίαιες εξεγέρσεις, το έργο του όμως προετοίμασε ιδεολογικά τη Γαλλική Επανάσταση.

Στη διάδοση των ιδεών του διαφωτισμού συνέβαλλε πολύ και η Εγκυκλοπαίδεια, για την έκδοση των 28 τόμων της οποίας συνεργάστηκαν κορυφαίοι Γάλλοι διανοητές.

Ο αγγλογαλλικός ανταγωνισμός στη βόρεια Αμερική και τις Ινδίες οδήγησε στον επταετή πόλεμο, στον οποίο πήραν μέρος και άλλες ευρωπαϊκές χώρες και ο οποίος έληξε με τη νίκη της Αγγλίας και της Πρωσίας, οι οποίες και αναδείχτηκαν ως οι πιο ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις της Ευρώπης.

Στην ανατολή, η Ρωσία με την τσαρίνα Αικατερίνη Β’ προσπάθησε να ασπασθεί τις ιδέες του διαφωτισμού, όμως μετά την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης άλλαξε τακτική και βασίλεψε με αυταρχισμό.

Η πολιτική και κοινωνική κρίση στη Γαλλία ήταν ήδη στο οξύτερο σημείο της  όταν ανέβηκε στο θρόνο ο Λουδοβίκος ο ΙΣΤ’. Ο ίδιος και η γυναίκα του, η Μαρία Αντουανέτα αυστριακή πριγκίπισσα, απομονωμένοι στη χλιδή των Βερσαλλιών, δεν μπορούσαν να συνειδητοποιήσουν την έκταση της κρίσης.

Η καταστροφή της αγροτικής παραγωγής λόγω κακών καιρικών συνθηκών το 1788 - 1789 όξυνε ακόμα περισσότερο το πρόβλημα και την άνοιξη του 1789 το ένα πέμπτο του γαλλικού πληθυσμού μαστίζονταν από την πείνα.

Όταν στη συνέλευση των «Γενικών τάξεων» ο Λουδοβίκος πρότεινε την επιβολή νέων φόρων αντί των μεταρρυθμίσεων που ανέμεναν οι της τρίτης τάξης, οι τελευταίοι ορκίστηκαν να μη διαλυθούν αν δε δοθεί στη χώρα Σύνταγμα και έτσι η συνέλευση ανακηρύχτηκε Συντακτική.

Ήταν η πρώτη ήττα του καθεστώτος της απόλυτης μοναρχίας.

Όμως ο Λουδοβίκος ήταν αποφασισμένος να αντιδράσει και συγκέντρωσε στρατό στις Βερσαλλίες.

 Αυτό κορύφωσε την αγανάκτηση της τρίτης τάξης και οδήγησε στη εξέγερση στο Παρίσι και την άλωση της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου 1789, η οποία ήταν φυλακή και τόπος βασανιστηρίων των αντιπάλων της απολυταρχίας.

Στο μεταξύ η Συντακτική συνέλευση κατάργησε τα φεουδαρχικά προνόμια και ψήφισε τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη».

Έτσι άρχισε η πορεία προς τη Δημοκρατία στη Γαλλία.

Η Συνέλευση, που είχε αναδειχτεί με καθολική ψηφοφορία, κατάργησε τη μοναρχία το 1792. Ο βασιλιάς και η οικογένειά του φυλακίστηκαν και ο Λουδοβίκος ο 16^ος εκτελέστηκε το 1793.

 

Η Αμερικανική Ανεξαρτησία

Μετά την ανακάλυψη του νέου κόσμου τον 15^ο και 16^ο αιώνα, άρχισε ένα ανταγωνισμός για την εκμετάλλευση των προϊόντων του, στην αρχή μεταξύ των Ισπανών και των Πορτογάλων και ακολούθησαν οι Ολλανδοί, οι Γάλλοι και οι Άγγλοι.

Πρώτα οι Ισπανοί το 1507 και έναν αιώνα αργότερα οι Άγγλοι, επιδόθηκαν στο δουλεμπόριο των μαύρων της Αφρικής, για να ανταπεξέλθουν στις καλλιέργειες των νέων προϊόντων. Αυτό το δουλεμπόριο πήρε τεράστιες διαστάσεις από το τέλος του 17^ου αιώνα.

Δημιουργήθηκαν αποικίες ευρωπαίων στην καινούρια ήπειρο. Οι Άγγλοι μετανάστες εγκαταστάθηκαν στα βόρεια τμήματα της ηπείρου και σχετικά σύντομα δημιουργήθηκαν εκεί πόλεις, όπως η Βοστώνη, η Νέα Υόρκη, η Φιλαδέλφεια , που συναγωνίζονταν, από τα μέσα του 17^ου αιώνα, τα ευρωπαϊκά οικονομικά κέντρα, ενώ ιδρύθηκαν σημαντικά πανεπιστήμια όπως του Χάρβαρντ, του Γέιλ και του Πρίνστον.

Οι αγγλικές αποικίες της Αμερικής ήταν οικονομικά εξαρτημένες από τη μητρόπολη, αλλά σιγά σιγά οι δεσμοί των μεταναστών με την Αγγλία χαλάρωναν. Κατέληξαν σε πολεμική αναμέτρηση και η ήττα της Αγγλίας σήμαινε τη οριστική ρήξη.

Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας ή Αμερικανική Επανάσταση, όπως αναφέρεται συχνά, κράτησε 7 χρόνια.

Τον πρώτο χρόνο της επανάστασης , στις 4 Ιουλίου 1776,ψηφίστηκε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, που τόνιζε την απόφασή των αμερικανών αποίκων να αποδεσμευτούν από την αγγλική εξάρτηση.

Η Διακήρυξη αυτή συντάχθηκε από τον Βενιαμίν Φραγκλίνο και τον Θωμά Τζέφερσον, οι οποίοι κατά την παραμονή τους στη Γαλλία, είχαν επηρεαστεί από τις ιδέες του διαφωτισμού και αποτελεί πρόδρομο της γαλλικής «Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου».

Πρώτος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής εκλέχθηκε παμψηφεί ο Γεώργιος Ουάσιγκτον, ο αρχιστράτηγος των επαναστατών κατά των Άγγλων.

 

Η Τριλογία των Επαναστάσεων

του John Banville

    

v  Το πρώτο μυθιστόρημα στην τριλογία είναι «Ο Ντόκτορ Κοπέρνικος» που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1976.

Στην αρχή διαβάζουμε τη μυθιστορηματική ζωή του Καθολικού ιερέα Νικολάου Κοπέρνικου, που μεγάλωσε υπό την κηδεμονία του επισκόπου θείου του, καθώς οι γονείς του πέθαναν νωρίς.

Παρά το γεγονός ότι ο θείος του ήθελε να τον κάνει επίσκοπο, κάπως αργά ο Νικόλαος Κοπέρνικος στράφηκε προς την αγάπη του για τον έναστρο ουρανό.

Βασισμένη σε ιστορικά στοιχεία, η αφήγηση του Μπάνβιλ μας μεταφέρει στην Πρωσία του τέλους του 15^ου  και των αρχών του 16^ου αιώνα, όταν ο μαθηματικός, αστρονόμος και ιερέας προσπαθούσε αφενός να επιβιώσει οικονομικά και αφετέρου να αφιερωθεί σε αυτό που τον ενδιέφερε, την αστρονομία.

Απέφευγε να δημοσιεύσει τη θεωρία του, μέχρι το τέλος της ζωής του, ίσως γιατί δίσταζε να βρεθεί αντιμέτωπος με την επικρατούσα από τον 2^ο αιώνα αντίληψη του Πτολεμαίου σύμφωνα με την οποία το κέντρο του σύμπαντος ήταν η γη και ο ήλιος και όλοι οι πλανήτες γύριζαν γύρω από αυτήν.

Χωρίς να γνωρίζει το ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου από τον  3^ο αιώνα π. Χ., το ξαναανακάλυψε.

 Δεν δημοσίευσε όμως ποτέ ο ίδιος το έργο του αλλά κάτω από την πίεση του βοηθού του, Ρέτικους τυπώθηκε η περίφημη εργασία του και το βιβλίο του τοποθετήθηκε στο νεκροκρέβατό του, λίγο πριν πεθάνει.

Παρεμβάλλονται γράμματα από τα πρόσωπα του βιβλίου προς διάφορους αποδέκτες και ο Μπάνβιλ συνεχίζει με αυτόν τον ευφάνταστο τρόπο, μέσω των γραμμάτων, τη διήγηση της ιστορίας του.

Ή αλλού αναλαμβάνει σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση ο Ρέτικους, ο βοηθός του, να διηγηθεί από τη δική του πλευρά τις προσπάθειές του να πείσει τον δάσκαλό του να δημοσιεύσει το έργο του.

 

 

v  Πέντε χρόνια αργότερα, το 1981, ο Μπάνβιλ δημοσιεύει ένα ακόμα ιστορικό μυθιστόρημα, αυτήν τη φορά για τον Κέπλερ.

Με αυτό μας ταξιδεύει στην Πράγα του 17^ου αιώνα και σε κάποιες άλλες γερμανικές πόλεις της εποχής της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Αφηγείται με τρόπο συναρπαστικό τη ζωή του άλλου μεγάλου αστρονόμου, του Γερμανού Γιοχάνες Κέπλερ, ο οποίος βασιζόμενος στη θεωρία του Κοπέρνικου ανακάλυψε τους δικούς του νόμους του σύμπαντος και έτσι οδηγήθηκε η ανθρώπινη γνώση στην Επιστημονική επανάσταση του 17^ου αιώνα και συνεπώς στη σύγχρονη εποχή.

Πολυτάραχη ζωή ενός ανήσυχου πνεύματος, οπαδού του Λουθηρανισμού, πράγμα το οποίο κάνει τη ζωή του ακόμα πιο δύσκολη με εξορίες από τη μια πόλη στην άλλη. Διαβάζεις και ζεις στην εποχή της διαμάχης της Καθολικής εκκλησίας με τη Λουθηρανική πίστη, στην κεντρική Ευρώπη του 17^ου αιώνα παράλληλα με τη ζωή του μεγάλου αστρονόμου.

Ο ίδιος δεν παραδέχεται την αστρολογία, όμως συχνά αναγκάστηκε να δημιουργήσει αστρολογικούς χάρτες για αυτοκράτορες στην αυλή των οποίων φιλοξενούνταν, αρχικά ως βοηθός του μεγάλου Δανού αστρονόμου Τύχο Μπράχε.

 Ο Μπράχε είχε την εύνοια και των Δανών βασιλέων οι οποίοι του παραχώρησαν ένα ολόκληρο νησί όπου μπόρεσε να στήσει ένα υπερσύγχρονο για την εποχή παρατηρητήριο του ουρανού και συνεπώς είχε μαζέψει πολλά και σημαντικά ευρήματα. Μετά τον θάνατό του, έγινε ο Κέπλερ ο αστρονόμος του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας για ένα διάστημα, από όπου τελικά διώχτηκε, λόγω της Λουθηρανικής πίστης του, από τον επόμενο Αυτοκράτορα.

 Χρησιμοποίησε τις σημειώσεις του Τύχο Μπράχε για να ολοκληρώσει τους Νόμους του.

Την ίδια εποχή παρατηρούσε τους ουρανούς και ο Γαλιλαίος με ένα βελτιωμένο τηλεσκόπιο που εφηύρε ο ίδιος και ο οποίος, όμως αρνιόταν να επικοινωνήσει με τον Κέπλερ.

  

v  Το τρίτο μέρος της Τριλογίας έχει τίτλο Το γράμμα του Νεύτωνα. Είναι μια νουβέλα που δημοσιεύεται το 1982, ένα χρόνο μετά τον «Κέπλερ».

Το βιβλίο αφορά στην περιπέτεια ενός φιλόδοξου βιογράφου του Νεύτωνα, ο οποίος θέλει να γράψει μια μελέτη πάνω σε ένα σκοτεινό γράμμα που έγραψε ο Νεύτων στον John Lock, το 1693.

Νοικιάζει ένα σπίτι στην εξοχή και εκεί εμπλέκεται σε μια ιστορία με δύο γυναίκες και έναν άντρα.

Το παράξενο είναι ότι οι τρεις αυτοί  χαρακτήρες του έργου του Τζων Μπάνβιλ έχουν κοινά όχι μόνο τα ονόματά τους αλλά και άλλα στοιχεία τους με τους ήρωες, του πιο σημαντικού έργου για πολλούς, του Γκαίτε στο μυθιστόρημά του Elective affinities  του 1809. O όρος Elective affinities, αποτελούσε επιστημονικό όρο που κάποτε χρησιμοποιούσαν ο Νεύτων και άλλοι επιστήμονες της εποχής του.

 

 

v  Αργότερα ακολούθησε ένα τέταρτο βιβλίο , με τίτλο Mefisto, όπου ο Μπάνβιλ δούλεψε πάνω στο θέμα του Φάουστ και έτσι μετέτρεψε την τριλογία του σε τετραλογία. Αυτό όμως το μέρος δεν συμπεριλαμβάνεται στο παρόν βιβλίο.

 

v  Ο Τζων Μπάνβιλ  είπε, ότι αν κάποιος θέλει να δει το έργο του δεν έχει παρά να δει αυτή την τετραλογία, όλα όσα είχε να πει, είναι εκεί.

 

Σημειώσεις από τα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου του Arthur Koestler, «Οι Υπνοβάτες»

 

Πυθαγόρας - Κοπέρνικος - Κέπλερ - Γαλιλαίος - Νεύτωνας

Ανέτρεξα στο παραπάνω βιβλίο με αφορμή μια σημείωση στο βιβλίο του John Banville, « Η Τριλογία των Επαναστάσεων», όπου ο συγγραφέας του αναφέρει ότι χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από το συγκεκριμένο βιβλίο του Καίσλερ.

 Αφού διάβασα το μυθιστόρημα του Μπάνβιλ, το οποίο αφορά στον Κοπέρνικο, τον Κέπλερ και τον Νεύτωνα, μου δημιουργήθηκε η περιέργεια να μάθω για την ιστορία της επιστήμης πριν από τον 17^ο αιώνα και τον Κοπέρνικο. Την εκπλήρωσα διαβάζοντας τα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου του Καίσλερ.

Έτσι θεώρησα καλό, πριν παρουσιάσω το βιβλίο του Μπάνβιλ, να αναφερθώ σε ορισμένα σημεία της ιστορίας της επιστημονικής γνώσης, πριν τον Κοπέρνικο, ο οποίος άνοιξε τον δρόμο για την Επιστημονική επανάσταση του 17^ου αιώνα.

 

Ιδού κάποιες σημειώσεις:

 

Πριν από περίπου 6.000 χρόνια οι Χαλδαίοι ιερείς μελετούσαν όρθιοι στους πύργους τους τα άστρα και περιέγραφαν τις κινήσεις τους σε χάρτες και σε πινακίδες. Σώζονται πήλινες πινακίδες από το 3.800 π.Χ.

Για τους Βαβυλώνιους, τους Αιγύπτιους και τους Εβραίους ο κόσμος επέπλεε σε νερό και στηριζόταν στο σταθερό στερέωμα.

Μετά έρχονται στο προσκήνιο οι Έλληνες. Στην εποχή του Ομήρου συνέχισαν στα ίδια χνάρια, και φαντάζονταν τη γη σαν έναν δίσκο που επέπλεε  πάνω στον Ωκεανό, ο οποίος την έζωνε.

 

Ο 6^ος όμως π.Χ. αιώνας, ο θαυμαστός εκείνος αιώνας του Βούδα, του Κομφούκιου, των ελλήνων φιλοσόφων της Ιωνίας και του Πυθαγόρα αποτέλεσε μια αποφασιστική καμπή στην ανθρώπινη πολιτισμική ιστορία.

 Στην Ιωνική σχολή αναδύεται η λογική σκέψη.

 Ο θαλής ο Μιλήσιος εισήγαγε την αφηρημένη γεωμετρία στην Ελλάδα και πρόβλεψε μια ηλιακή έκλειψη. Μπορεί να πίστευε και αυτός, ότι η γη είναι ένας στρογγυλός δίσκος που επιπλέει πάνω στο νερό, αλλά έθεσε ένα νέο ερώτημα:

 Από τι είναι φτιαγμένος αυτός ο δίσκος, ο κόσμος ολόκληρος;

Δόθηκαν απαντήσεις από όλους τους Ίωνες φιλοσόφους,  Ηράκλειτος, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης αλλά και από τους φιλοσόφους των ελληνικών πόλεων της Νότιας Ιταλίας.

  Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, ο οποίος μετοίκησε στην κάτω Ιταλία, επηρέασε με τις ιδέες του τη μοίρα του ανθρώπινου γένους όσο κανείς πριν από αυτόν. Ίδρυσε μια θρησκευτική φιλοσοφία και θεμελίωσε την επιστήμη με την έννοια που της αποδίδουμε σήμερα.

 

Από τα τέλη όμως του 6^ου  π.Χ. αιώνα επικράτησε η άποψη ότι η γη είναι μια σφαίρα που αιωρείται ελεύθερη στον αέρα.

Ο Ηρόδοτος αναφέρει τη φήμη, ότι οι άνθρωποι του Βορρά κοιμούνταν έξι μήνες, πράγμα που σημαίνει ότι κάποιες από τις συνέπειες της σφαιρικότητας της γης είχαν γίνει αντιληπτές.

 

Το δεύτερο επαναστατικό βήμα το έκανε ο Φιλόλαος, ο μαθητής του Πυθαγόρα, ο οποίος υποστήριξε ότι η γη είναι μία σφαίρα που κινείται.

 

Η επόμενη μεγάλη ανακάλυψη έγινε από τον Ηρακλείδη τον Ποντικό, ό οποίος έζησε τον 4^ο αιώνα π.Χ., μαθητής του Πλάτωνα και ίσως και του Αριστοτέλη . Αυτός πήρε σαν δεδομένη την περιστροφή της γης γύρω από τον εαυτό της και προχώρησε ως τα μισά του δρόμου  προς την σύγχρονη αντίληψη του ηλιακού συστήματος και ίσως παραπάνω, υποστηρίζοντας ότι δύο από τους 5 γνωστούς πλανήτες γύριζαν γύρω από τον ήλιο, κάτι το οποίο ήταν πολύ παράδοξο για μια εποχή που όλοι πίστευαν ότι η γη ήταν το κέντρο του κόσμου και ο ήλιος και οι πλανήτες γύριζαν γύρω από αυτήν.

Ο Αρίσταρχος, ο τελευταίος από τους Πυθαγόριους αστρονόμους, κατάγονταν από τη Σάμο όπως και ο δάσκαλός  του  και λέγεται ότι γεννήθηκε τη χρονιά που πέθανε ο Ηρακλείδης, το 310 π.Χ., δηλαδή 2000 χρόνια πριν από την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου.

 Στην πραγματεία του, που έχει χαθεί, σώθηκαν όμως ευτυχώς μαρτυρίες , υποστηρίζει ότι ο ήλιος και όχι η γη είναι το κέντρο του κόσμου και γύρω από αυτόν περιστρέφονται όλοι οι πλανήτες.

Αυτό το κορυφαίο επίτευγμα που θα ανακάλυπτε εκ νέου ο Κοπέρνικος μετά από 17 ολόκληρους αιώνες!

 

 

Πλάτων και Αριστοτέλης

Η αντίληψη αυτή της ανθρώπινη γνώσης σχετικά με το ηλιοκεντρικό σύστημα  ξεχνιέται για πολλούς αιώνες.

Στο μεταίχμιο των δύο κόσμων, της επιστήμης και της πολιτισμικής παρακμής του Μεσαίωνα, βρίσκονται ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.

Ο Πλάτων θεωρούσε ανάξιο λόγου να ασχολείται κανείς με τα πράγματα του φυσικού κόσμου, γιατί ο αληθινός κόσμος ήταν ο κόσμος των ιδεών.

 Η βασιλεία του κράτησε μέχρι τα τέλη του 12^ου αιώνα μέσω του Νεοπλατωνισμού, οπότε αναστήθηκε η φιλοσοφία του Αριστοτέλη.

Ο Πλάτωνας, ο μυστικιστής, ο  αόριστος και διφορούμενος, περιφρονούσε τις φυσικές Επιστήμες.

 Φοβάται την αλλαγή και περιφρονεί κάθε έννοια εξέλιξης.

 Αυτές οι ιδέες πλανώνται σε όλο τον μεσαίωνα μαζί με την επιθυμία που προκύπτει από αυτές, για έναν κόσμο σταθερό και αιώνιας τελειότητας.

Κάποια συμπεράσματά του για το σύμπαν είναι: το σχήμα του κόσμου είναι σφαιρικό και όλες οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων γράφουν τέλειους κύκλους με ομοιόμορφη ταχύτητα.  Με αυτήν την άποψη ο Πλάτωνας άφησε μια κατάρα στην αστρονομία που θα την βάραινε μέχρι τις αρχές του 17^ου αιώνα, οπότε ο Κέπλερ θα αποδείκνυε ότι οι πλανήτες κινούνται σε ωοειδείς και όχι σε κυκλικές τροχιές.

 

Ο Αριστοτέλης, ο λογικός, ο διαλεκτικός και ηθικολόγος, ο ακριβολόγος και σχολαστικός, ο βιολόγος, μελετάει τη φύση και θέλει να βρει τον σκοπό πίσω από κάθε τι, ζωντανό ή όχι.

Ξανάκανε τη γη το κέντρο του κόσμου και της στέρησε κάθε κίνηση.

 Η ακίνητη γη περιβάλλονταν από εννέα διάφανες σφαίρες, η μία μέσα στην άλλη. Στην κεντρική σφαίρα η σελήνη και κάτω από αυτή, στην ίδια σφαίρα,  η γη. Σε αυτήν και μόνο, γίνονταν αλλαγές σε όντα και πράγματα, όλο το άλλο στερέωμα ήταν ακίνητο και αμετάβλητο. Έξω από την τελευταία σφαίρα βρίσκονταν η Πρώτη Κινούσα Δύναμη (ο Θεός;) που έκανε όλον αυτόν τον μηχανισμό να γυρίζει.

Αυτό το σχήμα της σταθερότητας σου σύμπαντος εξελίχτηκε στο βασικό δόγμα της Μεσαιωνικής κοσμολογίας.

Έδινε στον τρομαγμένο κόσμο του Μεσαίωνα μια γαλήνη και σταθερότητα σχετικά με τον κοσμικό οικοδόμημα.

Αυτή η αντίληψη του κλειστού, περιτειχισμένου κόσμου επικράτησε 1500 περίπου χρόνια.

 Ο Αριστοτέλης ακινητοποίησε την αστρονομία, είπαν κάποιοι.

 

Τέσσερις αιώνες  μετά τον Αρίσταρχο, τον 2^ο αιώνα μετά τη γέννηση του Χριστού, έδρασε ο Πτολεμαίος ο Αλεξανδρεύς, ο οποίος ξανάβαλε τη γη στο κέντρο του κόσμου.

Ήταν ο τελευταίος μεγάλος αστρονόμος και το γεωκεντρικό του σύστημα διατηρήθηκε 1.500 χρόνια (!) μέχρι τον Κοπέρνικο, τον 17^ο αιώνα.

Μετά τον Αριστοτέλη η  αστρονομία μετατράπηκε σε μια αφηρημένη γεωμετρία των ουρανών και δεν ενδιαφέρονταν πλέον για τη φυσική πραγματικότητα, γιατί εθεωρείτο ότι τα ουράνια σώματα,  θεϊκά από τη φύση τους, υπακούουν σε διαφορετικούς από τους γήινους νόμους.

          Έτσι δημιουργήθηκε μια σχιζοφρενική κατάσταση στο μυαλό των ανθρώπων αλλά και των αστρονόμων οι οποίοι αρνιόνταν και παράλληλα βεβαίωναν το ηλιοκεντρικό σύστημα!

Αυτό που ενδιέφερε κυρίως τον Πτολεμαίο ήταν να αποδειχτεί ότι όλα τα ουράνια φαινόμενα προκαλούνταν από ομοιόμορφες κυκλικές κινήσεις!

 

Ο Νεοπλατωνισμός και βέβαια ο Χριστιανισμός συνέχισαν στον δρόμο αυτόν του διαχωρισμού επιστήμης και θεολογίας, με κύριο εκπρόσωπο τον Άγιο Αυγουστίνο, (354 μ.Χ. – 430 μ.Χ.) στο πρόσωπο του οποίου βρήκε η Δυτική εκκλησία  το μεγαλύτερο πνεύμα της, και ο οποίος καθόρισε την πορεία της γνώσης στην Ευρώπη για αιώνες:

 «Η μόνη επιθυμητή γνώση είναι η γνώση του Θεού και της ψυχής και η έρευνα του βασιλείου της Φύσης δεν προσφέρει κανένα απολύτως κέρδος».

 

Παρόλα αυτά υπήρχαν πάντοτε αυτοί οι οποίοι υποστήριζαν, χωρίς να το διαλαλούν, το ηλιοκεντρικό σύστημα.

          Ο Μεσαίωνας, των εξαθλιωμένων μαζών, των συνεχόμενων  πολέμων, του τρόμου των θανατηφόρων ασθενειών, του αδιάκοπου φόβου της Συντέλειας του κόσμου, της αμαρτίας της σάρκας και της καταδίκης της επιθυμίας για γνώση, δημιουργούσε στον άνθρωπο  τη λαχτάρα  για σταθερότητα και γαλήνη. Όμως η μεσαιωνική σκέψη διχάστηκε, το ίδιο και η κοινωνική συμπεριφορά.

Από τη μια μεριά έχουμε μοναχούς να σχεδιάζουν χάρτες παρουσιάζοντας τη γη ορθογώνια ή ωοειδή και από την άλλη κυκλοφορούσαν χάρτες εκπληκτικής ακρίβειας για τους ναυτικούς της Μεσογείου.

Αφενός ο  Ωριγένης που κόβει τα απόκρυφα μέλη του «για τη δόξα του Θεού», και ο Πλωτίνος με τη ρήση του, «στη σκέψη του σώματός μου κοκκινίζω», και αφετέρου  το καταπιεζόμενο ανθρώπινο ήμισυ που κατέφυγε σε ακρότητες χυδαιότητας και προστυχιάς.

Έτσι αποκόπηκε η θεολογία του Μεσαίωνα από τη Φύση και η πίστη από τη Λογική.

 

Ο Νεοπλατωνισμός, που εισήγαγε στον Χριστιανισμό ο Άγιος Αυγουστίνος επικράτησε από τον 5^ο μέχρι τον 12^ο αιώνα.

Από τον 12^ο μέχρι τον 16^ο ήρθε η σειρά του Αριστοτέλη, ο οποίος ήταν άγνωστος μέχρι τότε.

Οι επιστήμες τα πρώτα 600 χρόνια του Χριστιανισμού ήταν παγωμένες και ανύπαρκτες. Μέχρι τις μεταφράσεις του Αριστοτέλη και των άλλων Ελλήνων επιστημόνων από τους Άραβες μουσουλμάνους, που τα έκαναν γνωστά στην Ευρώπη.

Έχοντας ξαναβρεί τον Ευκλείδη, τον Αριστοτέλη, τον Αρχιμήδη, τον Πτολεμαίο η επιστήμη  ήταν και πάλι σε θέση να ξαναρχίσει το έργο της, μετά από 1000 χρόνια!

Οι άνθρωποι περνούν από την άρνηση σε μια εποικοδομητική θέση απέναντι στη Φύση, με τον συνδυασμό του Αριστοτελισμού με τον Χριστιανισμό.

Η δογματική όμως διδασκαλία του Αριστοτέλη  από τους σχολαστικούς δασκάλους, πέτρωσε την επιστήμη για άλλη μια φορά.

Γιατί ό,τι είπε ο Αριστοτέλης για τις φυσικές επιστήμες δεν ήταν σωστό.

Όταν παραδείγματος χάρη έλεγε, ότι μια πέτρα που πέφτει προς το κέντρο της γης η ταχύτητά της μεγαλώνει, εξαιτίας της ανυπομονησίας της να γυρίσει «σπίτι».

Το σύμπαν του Αριστοτέλη ήταν ένα στατικό σύμπαν, στο οποίο η φυσική κατάσταση των πραγμάτων ήταν να ηρεμούν στη θέση που τους προόριζε η Φύση, εκτός και αν τα κινούσε κάτι άλλο.

Θεωρώντας, a priori, ότι όλα τα όντα, έμψυχα είτε άψυχα, έχουν έναν σκοπό, ανέστειλε την ανάπτυξη της Φυσικής επιστήμης, μέχρι τον Γαλιλαίο.

 

 

Όσον αφορά στην Αστρολογία,

 στους Βαβυλώνιους η επιστήμη  και η μαγεία είναι το ίδιο πράγμα.

          Αργότερα, οι Ίωνες φιλόσοφοι παρέλαβαν την Βαβυλωνιακή Αστρονομία αλλά απέρριψαν την Αστρολογία.

          Αλλά 3 αιώνες μετά, κατά την ελληνιστική εποχή, η Αστρολογία επέστρεψε, όπως εξάλλου και μετά τη διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

 Στον μεσαίωνα, η αστρολογία και η αλχημία έκλεισαν τον δρόμο στην επιστήμη.

          Το επιχείρημα των συνηγόρων της αστρολογίας τόσο κατά την αρχαιότητα όσο και κατά τον Μεσαίωνα, ήταν  η θέση του Αριστοτέλη  «ό,τι συμβαίνει στον υποσεληνιακό κόσμο προκαλείται και κυβερνάται από τις κινήσεις των ουράνιων σφαιρών».

 

 

Ανακεφαλαιώνει ο Άρθουρ Κέσλερ σχετικά με

 τα κυριώτερα εμπόδια που αναχαίτισαν την πρόοδο της επιστήμης για ένα τόσο μεγάλο διάστημα:

1. Η διαίρεση του κόσμου σε δύο σφαίρες και ο επακόλουθος εγκεφαλικός διχασμός

2. Το γεωκεντρικό δόγμα

3. Το δόγμα της ομοιόμορφης κίνησης σε τέλειους κύκλους

4. Ο χωρισμός της επιστήμης από τα Μαθηματικά και

5. Η αδυναμία των ανθρώπων να συνειδητοποιήσουν ότι όπως ένα σώμα σε ηρεμία έχει μια τάση να διατηρεί την ηρεμία του, έτσι και ένα σώμα σε κίνηση έχει μια τάση να διατηρεί την κίνησή του.

 

 

 

ΖΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΪΝΤ ΜΠΕΝΕΝΤΙΚΤΟΥΣ ΝΤΕ ΣΠΙΝΟΖΑ Αλληλογραφία 1676 – 1938

 

 

Πώς θα μπορούσε να ονομάσει κανείς αυτό το βιβλίο; Μυθιστόρημα; Φιλοσοφία; Φιλοσοφικό μυθιστόρημα;

Ένα βιβλίο που περιλαμβάνει 16 επιστολές που ανταλλάσσουν οι δύο μεγάλοι διανοητές, με τη διαφορά ότι ο πρώτος, Μπενεντίκτους ντε Σπινόζα έζησε τον 17^ο αιώνα στην Ολλανδία, ενώ ο δεύτερος, Ζίγκμουντ Φρόιντ τον 20^ο αιώνα στην Αυστρία.

Η «αλληλογραφία» αρχίζει με τον Φρόιντ να απευθύνεται στον Σπινόζα ως εξής:

«Τιμημένε Δάσκαλε,

Δίστασα ομολογουμένως πολύ πριν τολμήσω να πάρω την πένα μου και να απευθυνθώ σε σας, τον άνθρωπο του οποίου τους ύμνους έψαλλε ο Γκαίτε – για τον οποίο τρέφω μεγάλο σεβασμό».

 

Το πρώτο θέμα που θέτει προς συζήτηση ο Φρόιντ είναι ο Μωυσής – μια μορφή που τον απασχόλησε πολύ σε όλη το τη ζωή – για τον οποίο ο αιρετικός εβραίος Σπινόζα βεβαιώνει ότι ήταν ένας καλός νομοθέτης που ήξερε να μιλάει σε κείνα τα παιδιά που ήταν οι Εβραίοι της εποχής του.

Ακολουθεί η Βίβλος όπου συμφωνούν ότι είναι ένα εξαιρετικό κείμενο, όμως ετερόκλητο, το οποίο δεν εκφράζει τη βούληση του θεού αλλά τον τρόπο με τον οποίο τη φαντάζονται οι άνθρωποι.

Στη συνέχεια ο Φρόιντ αυτοσυστήνεται ως ο επινοητής της επιστήμης με το όνομα Ψυχανάλυση  και η οποία τον έφερε σε αντιπαράθεση όχι μόνο με τον θρησκευτικό κόσμο αλλά και με τον κόσμο των επιστημόνων, διότι δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι τα ευγενέστερα δημιουργήματα των ανθρώπων πηγάζουν από τη σεξουαλική ενόρμηση πράγμα το οποίο εκείνοι θεωρούσαν κατώτατο ένστικτο.

Στο επόμενο γράμμα ο Σπινόζα θα ζητήσει εξηγήσεις για τη σεξουαλική ενόρμηση και κάποια βιβλία από τον Φρόιντ. Και με τον τρόπο αυτό θα συνεχίσουν την επικοινωνία τους αναλύοντας τη γνώση και τη σκέψη του ενός και του άλλου.

 

Ο Μισέλ Ζυφέ, καθηγητής Φιλοσοφίας και φιλόσοφος και ο ίδιος ( 1945 - ) μελέτησε και έγραψε και για τους δύο διανοητές και φαντάστηκε μια «αληθινή» ανταλλαγή απόψεων  ανάμεσά τους, αναφερόμενος στη σκέψη του ενός και του άλλου πάνω στα μεγάλα θέματα της ζωής, αναλύοντας τις θέσεις των δογμάτων τους.

 Συχνά ανακαλύπτουν ότι μιλούν για το ίδιο πράγμα αλλά με άλλα λόγια. Παραδείγματος χάριν, όταν ο Φρόιντ εξηγεί ότι η σεξουαλική ενόρμηση δεν αφορά μόνο τη γενετήσια πράξη αλλά και κάθε άλλης μορφής σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και τους άλλους, δηλώνει ότι αυτό προσιδιάζει με την αρχή του Σπινόζα του «εμμένειν στο είναι» που θεωρεί σκοπό της ζωής. Να προσπαθεί δηλαδή ο άνθρωπος να παραμείνει όπως είναι και να διαιωνίσει τον εαυτό του, αυτός είναι ο σκοπός της ζωής του.

Όσον δε αφορά στη σεξουαλικότητα για την οποία τον κατηγορούν διευκρινίζει ο Φρόιντ ότι ο ίδιος ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι αυτή αποτελεί τον αποκλειστικό παράγοντα στην ανάπτυξη των ανθρώπινων όντων.

Ο Θεός είναι από τα βασικά θέματα της συζήτησής τους, όπου γρήγορα συμφωνούν στη διατύπωση του Σπινόζα ότι «ο Θεός είναι η Φύση».

Ο Φρόιντ του συστήνει τον Δαρβίνο , του στέλνει τα βιβλία του και του λέει ότι από τα μέσα του 19^ου αιώνα οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πλέον στην ιδέα ότι η δημιουργία του κόσμου έγινε με τον τρόπο που ισχυρίζονται οι θρησκείες, κυρίως χάρις σε αυτόν τον Άγγλο σοφό, τον Κάρολο Δαρβίνο.

«Ο οποίος απέδειξε ότι τα ζωικά και φυτικά είδη δεν δημιουργήθηκαν από τον θεό, αλλά είναι καρπός εξέλιξης, δηλαδή εμμένουν και διαδέχονται τα μεν τα δε με μικρές μεταλλαγές, η συσσώρευση των οποίων καταλήγει σε απογόνους που  μπορεί να είναι εντελώς διαφορετικοί από τους προγόνους τους. Οι πρόγονοι μπορούν να συνεχίσουν να ζουν δίπλα στους απογόνους τους ή να εξαφανιστούν.» Γράφει ο Φρόιντ (του Μισέλ Ζυφέ) στον Σπινόζα.

Και ο Σπινόζα (του Ζυφέ) ενθουσιάζεται με τον Δαρβίνο και βρίσκει τη θεωρία του εξαιρετικά θεμελιωμένη, αφού έχει διαβάσει τα βιβλία του. Ο άνθρωπος δεν πλάστηκε, λέει, αλλά γεννήθηκε, με αφετηρία άλλα όντα. Και δεν είναι παρά ένα μέρος της φύσης, μεταξύ των άλλων μερών της Φύσης.

Όμως έρχεται σε αντιπαράθεση με τον Φρόιντ ως προς «τις αρχέγονες επιθυμίες του ανθρώπου». Του εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι ο Δαρβίνος δεν ξέρει τι να σκεφτεί για την κατάσταση που επικρατεί στην πρωτόγονη οικογένεια και «έχει τη σύνεση να μην αποφανθεί ρητά», ενώ εσείς, λέει στον Φρόιντ, κάνετε υποθέσεις σχετικά με τη θέση του κυρίαρχου αρσενικού, μοναδικού, βίαιου και ζηλότυπου, που ως απεριόριστος δεσπότης αξίωσε για τον εαυτό του όλες τις γυναίκες και σκότωσε ή έδιωξε τους γιους του ως επικίνδυνους αντίζηλους….. Εν ολίγοις αποδίδετε στον Δαρβίνο τους δικούς σας σκοπούς για να θεμελιώσετε το δικό σας δόγμα.

Το ίδιο κάνει ο μεγάλος φιλόσοφος και σε επόμενη επιστολή όταν μιλούν για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα του Φρόιντ. Του επισημαίνει ότι ο Οιδίποδας δεν είχε ιδέα ότι η Ιοκάστη ήταν η μητέρα του ενώ εκείνη αντιθέτως το γνώριζε!

Πολύ ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση ιδεών, με μεγάλο σεβασμό μεταξύ τους και για άλλα θέματα, όπως:

η ψυχή,

«το ασυνείδητο»  του Φρόιντ, το οποίο ενδιαφέρει πολύ τον Σπινόζα,

η υστερία, η βία,

«η ενόρμηση θανάτου»  του Φρόιντ που βρίσκει τον φιλόσοφο αντίθετο,

τα είδη γνώσης,

 οι νευρώσεις,

 ο ναζισμός  σε σύγκριση με τους ιεροεξεταστές,

 οι Εβραίοι, οι Χριστιανοί,

ο Νίτσε και ο Σοπενχάουερ που ο Φρόιντ συστήνει στον φιλόσοφο

και πολλά άλλα θέματα εναρμονισμένα σε 16 γράμματα μεταξύ δύο σημαντικών διανοητών που ο Michel Zyffe γνωρίζει καλά.

Ένα βιβλίο που αξίζει να αφιερώσει χρόνο κανείς για να διαβάσει και τις 387 σελίδες του.

 

 

Ludwig Wittgenstein  (1889-1951)

 

v  Ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, Αυστριακός φιλόσοφος με σημαντική συνεισφορά στον τομέα της Αναλυτικής Φιλοσοφίας και της Λογικής, έθεσε ως προμετωπίδα στο έργο του «Φιλοσοφικές Έρευνες» το γνωμικό του Nestroy (Austrian great comic dramatist 1801-1862):

«Γενικά είναι γνώρισμα της προόδου να φαίνεται πολύ μεγαλύτερη από ότι είναι στην πραγματικότητα».

Και στον πρόλογο του ίδιου βιβλίου του έγραψε:

«Θα προτιμούσα να είχα κάνει ένα καλό βιβλίο. Αυτό δεν συνέβηκε• όμως πέρασε πια ο καιρός που θα μπορούσα να το βελτιώσω».

 

v  Στο έργο του «Tractatus Logico-Philosophicus» (1921), που είναι και το μόνο που δημοσίευσε (καθώς το Φιλοσοφικές Έρευνες δημοσιεύτηκε δύο χρόνια μετά τον θάνατό του), ο Wittgenstein επιχείρησε να δώσει μια απάντηση στο καντιανού τύπου ερώτημα:

 

«Πώς είναι δυνατές η γλώσσα και η σκέψη;»

 

Η απάντησή του στηριζόταν (1) σε μια ατομιστική αντίληψη της γλώσσας και του κόσμου ως συνόλου (τυχαίων) γεγονότων, και (2) σε μια απεικονιστική θεωρία του νοήματος: η λογική σύνταξη της γλώσσας ήταν η ουσία του κόσμου.

 

Θεμέλιο της γλώσσας και ουσία του κόσμου είναι τα «απλά», τα αναγκαία στοιχεία, που συνδυασμένα με ορισμένο τρόπο, συνιστούν τα γεγονότα.

 

 Σημείο επαφής της λέξης με τον κόσμο είναι το όνομα. Το όνομα σημαίνει το αντικείμενο. Η πρόταση, ως συνδυασμός ονομάτων, απεικονίζει το γεγονός.

 

Το έργο αυτό του Wittgenstein αποτέλεσε τη Βίβλο του φιλοσοφικού κινήματος της λογικής ανάλυσης που δέσποσε τη δεκαετία του 1930 και καθιέρωσε τη στροφή προς τη γλώσσα ως το καθαυτό αντικείμενο της φιλοσοφικής έρευνας.

Σύμφωνα με αυτή τη σημασιολογική θεωρία, η γλώσσα έχει μια καθαρά λογική θεμελίωση. Αυτό το αναίρεσε ο ίδιος ο Wittgenstein με τις «Φιλοσοφικές Έρευνες», που αποτελούν μια αντιθετική συνέχεια του Tractatus. 

 

v  Είναι αδύνατον να συνοψίσει κανείς τις «Φιλοσοφικές Έρευνες», μπορούμε όμως να δώσουμε μερικά κύρια σημεία αυτού του έργου:

« Η σημασία μιας λέξης είναι η χρήση της μέσα στη γλώσσα».

«Το νόημα μιας έκφρασης είναι η χρήση της».

Έτσι θα μπορούσε να συνοψιστεί η καινούρια θεωρία του νοήματος που αντιτίθεται στο Tractatus, σύμφωνα με το οποίο η σχέση γλώσσας – κόσμου θεμελιωνόταν στην ονομασία.

Η απεικονιστική θεωρία του νοήματος είναι τώρα για τον Wittgenstein λάθος.

Η ονομασία (ισχυρίζεται, αναιρώντας τον εαυτό του), δεν αποτελεί το αναγκαίο θεμέλιο της σχέσης της γλώσσας με τον κόσμο. Αντίθετα προϋποθέτει ένα σωρό πράγματα για να δούμε πώς θα τη χρησιμοποιήσουμε.

Η έννοια «νόημα» είναι όπως η έννοια π.χ. «παιχνίδι». Υπάρχουν πολλών και διαφόρων ειδών παιχνίδια και δεν έχουν όλα τους ένα γνώρισμα που να τα κάνει παιχνίδια. Το ίδιο και οι χρήσεις της γλώσσας• παρουσιάζουν ακόμα μεγαλύτερη ποικιλομορφία. Η καταδεικτική διδαχή ενός παιδιού οδηγεί στην αντίληψη βέβαια αυτού που του δείχνουμε, όμως με μια άλλη καθοδήγηση από τον δάσκαλο θα είχε σαν αποτέλεσμα μια διαφορετική αντίληψη από τον μαθητή.

Ωστόσο η ζωή διέπεται από κανόνες. Οι κανόνες που συνδέουν μια έκφραση με τις συνθήκες που δικαιολογούν τη χρήση της, είναι ενσωματωμένοι στους συνηθισμένους τρόπους συμπεριφοράς μιας γλωσσικής κοινότητας. Έτσι, από μόνη της μια έκφραση δεν μας υπαγορεύει ούτε την εφαρμογή της ούτε το πώς θα την κατανοήσουμε. Αντίθετα την κατανοούμε όταν έχουμε την ικανότητα να τη χρησιμοποιήσουμε σωστά, σύμφωνα με αντικειμενικά κριτήρια που αναφέρονται στην κοινή συμπεριφορά ανθρώπων ενός συγκεκριμένου χώρου και χρόνου.

Οι κανόνες της σκέψης καθορίζουν τα όρια και την έννοια που έχουμε για τη σκέψη και « δεν περιγράφουν απαρασάλευτες σχέσεις ανάμεσα σε αιώνια όντα, ούτε είναι νόμοι της φύσης».

 

v Σχετικά με τη γλώσσα, τη σκέψη και τον ορισμό της φιλοσοφίας:

 

·         « Η φιλοσοφία είναι ένας αγώνας για να λυθούν τα μάγια που έχει κάνει η γλώσσα στη σκέψη μας»

 

·         «Τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του μυαλού. Όσα ξέρω είναι αυτά για τα οποία έχω λέξεις».

 

 

·         «Τα όρια ενός ανθρώπου καθορίζονται από τα όρια της γλώσσας του».

 

·         « Η λογική δεν ασχολείται με τη γλώσσα ή τη σκέψη με την έννοια που η φυσική επιστήμη πραγματεύεται ένα φυσικό φαινόμενο».

 

 

·         «Με ποια έννοια η λογική είναι κάτι ιδανικό;

Γιατί εξετάζει την ουσία των πραγμάτων. Μ’ αυτήν δεν θέλουμε να μάθουμε τίποτα καινούριο. Θέλουμε να κατανοήσουμε κάτι που είναι κιόλας οφθαλμοφανές».

 

·         «Η σκέψη περιβάλλεται από μία αίγλη. Η ουσία της, η λογική, παρουσιάζει μια τάξη, την a priori τάξη του κόσμου δηλαδή την τάξη των δυνατοτήτων που πρέπει να είναι κοινές στον κόσμο και στη σκέψη. Αυτή η τάξη πρέπει να είναι κάτι εξαιρετικά απλό».

 

·         « Εκεί όπου υπάρχει νόημα, εκεί πρέπει να υπάρχει τέλεια τάξη. Πρέπει λοιπόν η τέλεια τάξη να υπάρχει και στην πιο αόριστη πρόταση».

 

 

·         « Το ιδανικό το σκεφτόμαστε να στέκει στέρεο και αμετακίνητο. Δεν μπορείς καν να βγεις έξω από αυτό. Η ιδέα μοιάζει σαν τα γυαλιά πάνω στη μύτη μας, και ότι κοιτάζουμε το βλέπουμε μέσα από αυτά. Δεν μας έρχεται ποτέ στον νου να τα βγάλουμε. Όταν πιστεύουμε πως αυτό το ιδανικό πρέπει να το βρούμε στην πραγματική μας γλώσσα, νιώθουμε να μη μας ικανοποιούν οι καθημερινές προτάσεις, λέξεις. Αυτές πρέπει να είναι κάτι καθαρό και ευκρινές. Και σπάζουμε το κεφάλι μας να το βρούμε. Είναι σαν να έπρεπε να επισκευάσουμε με τα δάχτυλά μας έναν ξεσκισμένο ιστό αράχνης.

Όσο πιο αυστηρά εξετάζουμε την πραγματική μας γλώσσα , τόσο πιο έντονη γίνεται η σύγκρουση ανάμεσα σ’ αυτήν και τη λογική».

 

·         « Η φιλοσοφία είναι ένας αγώνας ενάντια στη γοητεία που ασκεί το γλωσσικό μέσο πάνω στη νόησή μας».

 

·         « Αποτέλεσμα της φιλοσοφίας είναι το ξεσκέπασμα της μιας ή της άλλης καθαρής α-νοησίας και των καρούμπαλων που απόκτησε ο νους πέφτοντας πάνω στα όρια της γλώσσας. Αυτά τα καρούμπαλα μας φανερώνουν την αξία που έχει εκείνο το ξεσκέπασμα».

 

 

·         « Μια από τις κύριες πηγές της ακατανοησίας μας είναι πως δεν έχουμε εποπτεία της χρήσης των λέξεων».

·         « Η γλώσσα είναι ένας λαβύρινθος από δρόμους. Έρχεσαι από τη μια μεριά και ξέρεις να προσανατολιστείς• έρχεσαι στην ίδια θέση από άλλη μεριά και δεν μπορείς πια να προσανατολιστείς».

 

·         « Το να λέμε ψέματα είναι ένα γλωσσικό παιχνίδι και απαιτεί διδαχή όπως κάθε άλλο γλωσσικό παιχνίδι».

 

 

·         « Η γλώσσα είναι το μεταφορικό μέσο της σκέψης».

 

·         « Η σκέψη δεν είναι μια άυλη διαδικασία που δίνει ζωή και νόημα στην ομιλία και που μπορεί κανείς να την αποσπάσει από την ομιλία. Η ομιλία με σκέψη και η ομιλία χωρίς σκέψη μπορούν να συγκριθούν με την εκτέλεση με σκέψη και την εκτέλεση χωρίς σκέψη ενός μουσικού κομματιού».

 

 

·         « Για ποιο λόγο σκέφτεται ο άνθρωπος;

Επειδή η σκέψη δίνει καλά αποτελέσματα;

Επειδή τον συμφέρει να σκέφτεται;».

 

·         « Η φιλοσοφία είναι πρώτα από όλα, μια ανάλυση της γλώσσας, που αποσκοπεί στη διασάφηση των ορίων της. Τα όρια του δυνατού να σκεφτούμε είναι τα όρια του δυνατού να πούμε. Μια πρόταση δεν μπορεί να εκφράσει τη λογική της σκέψης, αυτή φαίνεται στη δομή της πρότασης».

 

·         « Μόλις φτάσουμε στην κορυφή της σκάλας και έχουμε κατανοήσει τις εκφράσεις του Tractatus logico-philosophicus, θα τις αναγνωρίσουμε ως α-νόητες και τότε πρέπει να πετάξουμε μακριά τη σκάλα. Και εδώ το Tractatus κλείνει με τη φράση, ‘για όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε, καλό είναι να σιωπήσουμε’. Έτσι σ’ αυτό το σημείο αποκαλύπτεται η μυστικιστική όψη του Tractatus, όπου μυστικιστικό είναι:’ ο κόσμος είναι’, ενώ η επιστήμη μπορεί να πει μόνο ‘πώς ο κόσμος είναι’. Το μυστικιστικό είναι επομένως άφατο και η ορθή μέθοδος της φιλοσοφίας θα ήταν να μη λέει τίποτα παρά μόνο αυτό που μπορεί να πει, δηλαδή προτάσεις της φυσικής επιστήμης. Κάθε απόπειρα να ειπωθεί το άφατο θα είναι μια αποτυχία, όπως π.χ. αυτή του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο άνθρωπος έχει την παρόρμηση να εξακοντίζεται πέρα από τα όρια της γλώσσας. Αυτός ο εξακοντισμός πέρα από τα όρια της γλώσσας είναι η Ηθική. Στην Ηθική επιχειρείται να ειπωθεί κάτι που δεν μπορεί ποτέ να αφορά την ουσία του προβλήματος. Κανένας ισχυρισμός της για τα γεγονότα δεν μπορεί να επιφέρει μια αξιολογική κρίση. Και δεδομένου ότι αυτό που μπορούμε να πούμε μπορεί να είναι μονάχα περιγραφή των καταστάσεων των πραγμάτων, η Ηθική ανήκει στο άφατο».

 

·         « Η κατανόηση του νοήματος μιας πρότασης αντιστοιχεί με την κατανόηση της μεθόδου με την οποία μπορεί να επαληθευτεί η πρόταση. Όπου υπάρχουν διαφορετικές επαληθεύσεις υπάρχουν και διαφορετικά νοήματα».

 

 

·         « Η σημασία μιας λέξης ή μιας φράσης δεν δίνεται άπαξ δια παντός, αλλά εξαρτάται από το συγκείμενο (=το περιβάλλον, τα συμφραζόμενα) της αναγγελίας».

 

·         « Οι παραδοσιακές θεωρίες για την κατανόηση των εννοιών μας ( στις οποίες οι έννοιες καθορίζονται από ένα σύνολο ουσιαστικών ιδιοτήτων, είτε αυτές δίνονται εκ των προτέρων – πλατωνισμός – είτε εκ των υστέρων – εμπειρισμός), έρχονται σε σύγκρουση με τη θεωρία για τις έννοιες του Wittgenstein. Ο Wittgenstein δίνει το παράδειγμα της έννοιας ‘παιχνίδι’ και δείχνει ότι δεν μπορούμε να ορίσουμε αυτό που είναι κοινό σε όλα τα παιχνίδια και μονάχα στα παιχνίδια. Και όμως χρησιμοποιούμε τη λέξη ‘παιχνίδι’ χωρίς δισταγμό». Όμως η κατανόηση της έννοιας ‘παιχνίδι’ έρχεται μέσα από το περιβάλλον της πρότασης στην οποία χρησιμοποιείται, δηλαδή από τη χρήση της.

 

v  Η οροθέτηση του νοήματος και η κριτική της γλώσσας είναι στο κέντρο και των δύο έργων του Wittgenstein, παρά τις διαφορές τους, για τις οποίες δεν είναι εύκολο να δοθούν εξηγήσεις.