Αναμνήσεις από το Ρέθυμνο του 20ου αιώνα

 

                     του Ανδρέα Κούνουπα

 

Το Ρέθυμνο δεν είναι η πατρίδα μου.

Ή μάλλον θα το πω αλλιώς.

Έχω τρεις πατρίδες: Θεσσαλονίκη , όπου γεννήθηκα και έζησα μέχρι τα 27 μου, Σπέτσες,  αγαπημένες όπου έζησα για 10 χρόνια και γέννησα τα παιδιά μου και Κρήτη αγαπημένη, όπου με έσυρε ο Καζαντζάκης (μαζί με την καρδιακή μου φίλη).

Με το βιβλίο αυτό, του φαρμακοποιού του Ρεθύμνου Ανδρέα Κούνουπα, από τον οποίο έχω αχνές μνήμες από τη δεκαετία του 1980, ταξίδεψα στον εικοστό αιώνα στην πόλη που διαλέξαμε να ριζώσουμε. Αυτό, από μόνο του, κάνει το παρόν βιβλίο πολύ ενδιαφέρον για μένα.

Όμως, είναι η προσωπική ιστορία του συγγραφέα, που αντικαθρεφτίζει την κοινωνία και την ιστορία της πόλης του εικοστού αιώνα, που παρουσιάζει επίσης πολύ ενδιαφέρον και όχι μόνο στους ντόπιους.

Αρχίζει τη διήγησή του από το Ρέθυμνο μετά την Τουρκοκρατία, με λεπτομέρειες από την κοινωνική ζωή της πόλης, που φωτίζουν την καθημερινότητα των πολιτών, συνεχίζει με την ιστορία της πατρικής  οικογένειάς του, γιατί, όπως γράφει κάπου, θα ήθελε να αφήσει αυτές τις μνήμες στα παιδιά και τα εγγόνια του.

Το επόμενο κεφάλαιο έχει τίτλο: Από το σχολείο, στη Μακρόνησο. Εκεί, περιγράφει πώς βίωσε ο ίδιος τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το Ρέθυμνο κατά τον Ελληνο –Ιταλικό πόλεμο, την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Γερμανούς, και πώς βίωσαν οι κάτοικοι της πόλης τον βομβαρδισμό της, πώς αναπτύχθηκε και έδρασε η ΕΠΟΝ στο Ρέθυμνο. Λεπτομέρειες από τη δράση και τα σαμποτάζ στον κατακτητή, που τα έχουμε διαβάσει στην Ιστορία , αλλά εδώ τα βλέπουμε προσωποποιημένα με ονόματα γνωστών ανθρώπων της πόλης. Μετά ακολουθούν οι αγώνες του ΕΛΑΣ στο Ρέθυμνο, με όλες τις μάχες και τις πράξεις αντίστασης των Ρεθυμνιωτών κατά του κατακτητή.

Αναφέρεται στην περίοδο μετά τον πόλεμο, όταν σπούδαζε στην Φαρμακευτική Σχολή Αθηνών και τη διακοπή των σπουδών του για να υπηρετήσει τη θητεία του. Την απογοήτευσή του, όταν αντί να αναγνωριστεί η αντίστασή τους ενάντια στον εχθρό, στάλθηκε στο στρατόπεδο της Μακρονήσου, μαζί με άλλους ομοϊδεάτες του, για να απαρνηθούν την ιδεολογία, που τους ώθησε στον αγώνα της ζωής τους, για την ειρήνη και το δίκιο του λαού.

Ωστόσο, παρόλα αυτά κλείνει το αυτοβιογραφικό βιβλίο του με αισιόδοξα μηνύματα, έχοντας μπροστά του το όραμα μια δίκαιης κοινωνίας.

Ένας φάρος να φωτίζει το μέλλον και να δίνει ελπίδα και δύναμη στους νέους να αγωνίζονται για μια καλύτερη ζωή για όλους, ο Φαρμακοποιός στο Ρέθυμνο, Ανδρέας Κούνουπας (1921 -2016).

Το βιβλίο αποφάσισαν να εκδώσουν, οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του, τα παιδιά του, Ελεάννα Κούνουπα και Γιάννης Κούνουπας, για να αποτελέσουν οι Αναμνήσεις του πατέρα τους από τα πολυτάραχα χρόνια του εικοστού αιώνα που περιγράφει, άλλη μία πηγή για την "ιστορία του Ρεθύμνου , που τόσο αγάπησε αλλά και όλης της Ελλάδας". 

Προς τ’ Άστρα

 

του Καστανά Παύλου

 εκδόσεις Διόπτρα

σελίδες 332

 

Ένα μαγευτικό ταξίδι στον κόσμο της Αστροφυσικής.

 

Ο Καστανάς Παύλος σπούδασε Φυσική, με μεταπτυχιακές σπουδές στην Αστροφυσική.

Με την ξεχωριστή ικανότητά του να κάνει κατανοητή την επιστημονική γνώση στον καθένα, μάς ταξιδεύει στο Σύμπαν και μάς εξηγεί ό,τι έχει εξηγήσει μέχρι τώρα η επιστήμη.

Συμμερίζεται, ωστόσο, την άποψη του Albert Einstein: «Όλη η επιστήμη μας, όταν συγκριθεί με την πραγματικότητα, είναι πρωτόγονη και παιδαριώδης. Κι όμως, είναι το πιο πολύτιμο πράγμα που έχουμε».

Στην αρχή, μια σύντομη ιστορική αναδρομή, μάς μεταφέρει από τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων και ειδικά του Αριστοτέλη περί γεωκεντρικού μοντέλου του σύμπαντος -με φωτεινή εξαίρεση το ηλιοκεντρικό μοντέλο του Αρίσταρχου του Σάμιου (310-230 π.Χ.), το οποίο όμως δεν έγινε αποδεκτό από τους συγκαιρινούς του – μέχρι, 1800 χρόνια μετά, τον Νικόλαο Κοπέρνικο ( 1473 -1543), ο οποίος παρουσίασε το ηλιοκεντρικό του μοντέλο, αν και, φοβούμενος τις αντιδράσεις της Καθολικής Εκκλησίας ζήτησε να δημοσιευθεί η μελέτη του στο τέλος της ζωής του. 

Με τον Κοπέρνικο, τον Γαλιλαίο, τον Κέπλερ και κυρίως τον Νεύτωνα αρχίζει μια καινούρια εποχή για την ανθρωπότητα που βασίζεται πλέον στην επιστήμη, η οποία είχε την αρχική της αιτία στην ανάγκη του ανθρώπου να γνωρίσει το Σύμπαν.

Στη συνέχεια, αναφέρεται στους ουράνιους νόμους, στον Νόμο της Παγκόσμιας έλξης και τη γενική θεωρία της Σχετικότητας με απίστευτα κατανοητό τρόπο, τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος έναν έναν, τους μετεωρίτες, τις μεθόδους ανακάλυψης πλανητών έξω από το ηλιακό μας σύστημα, τους αστέρες, τις μαύρες τρύπες και τα κβάζαρ, την τεράστια μαύρη τρύπα στο κέντρο του Γαλαξία μας και σε ξεχωριστά κεφάλαια μας συστήνει δύο επιστήμες που έχουν να κάνουν με το Σύμπαν, την Κοσμολογία και την Αστροβιολογία, με θέματα όπως τους αναρίθμητους γαλαξίες του Σύμπαντος, τη θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης (το γνωστό Big Bang) , τη διαστολή και το τέλος του Σύμπαντος, την εμφάνιση της ζωής στη Γη, τη ζωή στον Άρη και σε εξωπλανήτες, τις προσπάθειες επικοινωνίας με εξωγήινους πολιτισμούς. Και τελειώνει με τύπους τηλεσκοπίων, τις αποστολές των ανθρώπων στο διάστημα, την ύψιστη σημασία της τεχνολογίας στην εξερεύνηση του διαστήματος και τις εφαρμογές της στη καθημερινή ζωή των ανθρώπων στη Γη.

 

Υ.Γ. Ο Παύλος Καστανάς , το 2017 δημιούργησε το διαδικτυακό κανάλι Αστροφυσικής “Astronio” με 45 εκατομμύρια προβολές και για την προσφορά του στη διάχυση της επιστήμης, τού έχουν απονεμηθεί βραβεία.

 

 

«Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν του Τζέημς Τζόυς, ΠΕΡΙ ΤΙΝΟΣ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ;»

 

του Ελευθέριου Ανευλαβή

 

Δέκα και πλέον χρόνια μετά την έκδοσή του, με μεγάλη έκπληξη και χαρά, πληροφορήθηκα τη μετάφραση από τον γιατρό Ελευθέριο Ανευλαβή του τελευταίου πολυσυζητημένου και ελάχιστα διαβασμένου βιβλίου του James Joyce, The Finnegans Wake.

Όπως πολλοί αναγνώστες το είχα και εγω στη βιβλιοθήκη μου, αλλά δεν τόλμησα ποτέ να το διαβάσω.

Όταν είδα τη μετάφραση του γιατρού και Τζοϋσικού θαυμαστή Ελευθέριου Ανευλαβή, αποφάσισα πως ήρθε η ώρα να το προσπαθήσω με τα κείμενα και στις δύο γλώσσες.

 Στις ίδιες εκδόσεις ήταν και το ως άνω βοήθημα, το οποίο και παρουσιάζω σήμερα στο μπλογκ.

Βιαζόμουν να κολυμπήσω στα βαθειά της Αγρύπνιας, αλλά σκέφτηκα ότι οι 88 σελίδες του βοηθήματος θα ήταν εύκολη και γρήγορη υπόθεση.

Δεν ήταν.

Με έστειλε να ενημερωθώ σχετικά με την κβαντική φυσική και τα κουάρκς (λέξη που ο Αμερικανός  νομπελίστας φυσικός, Murrey Gell-Mann  δανείστηκε από τα Φιννεγκανικά αγγλικά του J. Joyce!), κάτι καθόλου αναμενόμενο.

Την περίοδο 1922 -1939 που γράφεται η Αγρύπνια, έχει τελεστεί μια επανάσταση γνώσεων όσων αφορά τον φυσικό κόσμο, (η διάσπαση του ατόμου, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, η κβαντική φυσική και άλλα)  που καθιστούν τους νευτώνειους φυσικούς νόμους άκυρους και την ως τότε γνώση του κόσμου ανεπαρκή.

Η κβαντική φυσική αναδεικνύει μια πραγματικότητα του κόσμου, όχι σίγουρη.

«Μπορούμε να μιλάμε μόνο για πιθανότητες συμβάντων…. Η γλώσσα τώρα αποδεικνύεται ανεπαρκής για την περιγραφή των νεωστί ανακαλυφθέντων κβαντικών φαινομένων. Το γεγονός αυτό αναγκάζει τους φυσικούς να αναπτύξουν ένα νέο ιδίωμα γλώσσας προκειμένου να κοινοποιήσουν τα ευρήματά τους παραιτούμενοι από την αυστηρή κυριολεξία της επιστημονικής γλώσσας….».

Μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο ζει ο Τζόυς και όπως η κβαντική φυσική έτσι και αυτός δημιουργεί μια νέα γλώσσα για να εκφράσει τον χαόκοσμο της Αγρύπνιας των Φίννεγκαν. Για να εξερευνήσει τον κόσμο των ονείρων και του ασυνείδητου.

Η γλώσσα της Αγρύπνιας

Οι λέξεις που επινοεί, σύνθετες, πολυπολυσύνθετες, ρευστές, με διαφορετικά νοήματα το ένα πάνω στο άλλο, από εξήντα και πλέον γλώσσες παρμένες και μετασχηματισμένες, κάποιες χωρίς νόημα, (όπως τα κουάρκ,’Three quarks for Muster Mark’ ), άλλες αναγραμματισμένες δίνοντας έτσι πολλαπλά νοήματα, λέξεις που αναφέρονται σε ονόματα, πρόσωπα, τόπους, μυθολογία, ιστορία.

 Ακόμα και τα ονόματα των πέντε μελών της οικογένειας, που αποτελούν τους χαρακτήρες του βιβλίου, είναι πολλά για τον καθένα και με ποικίλες σημασίες, πολλές πιθανότητες ερμηνείας του νοήματός τους, πχ ο HCE , ο σύζυγος και πατέρας, που αναφέρεται ως Here Comes Everyone, ή ως Ηaroun Childeric Eggbirth  ή Ηumile Commune and Ensectuous (Παρακατιανός, Κοινωνικός και Εντομοαιμομίκτης), είτε με τη φράση “highly charged with electrons” (έντονα φορτισμένος με ηλεκτρόνια) και με πολλά άλλα ονόματα, ανάλογα με το πλαίσιο μέσα στο οποίο χρησιμοποιείται το όνομά του, δημιουργώντας έτσι άλλη μια δυσκολία στην κατανόηση του βιβλίου.

Η Αγρύπνια είναι γραμμένη σε μια χαοτική γλώσσα.

Μια γλώσσα που δημιούργησε ο ίδιος ο Τζόυς, βασισμένη στην Αγγλική, αλλά που οι λέξεις της είναι τόσο περίεργα φτιαγμένες, με την ανάμειξη πολλών δεκάδων άλλων γλωσσών, με τους ήχους τους επιλεγμένους ώστε να σηματοδοτούν δύο διαφορετικές λέξεις. Σχεδόν κάθε λέξη στο βιβλίο, γράφει ο Ανευλαβής, «είναι ένα σύνθεμα δύο ή περισσοτέρων λέξεων, είτε οπτικά είτε ακουστικά είτε και τα δύο».

Πολλοί κριτικοί, χαμένοι μέσα σε αυτές, χαρακτήρισαν το έργο αυτό ως «ανοησία». Άλλοι ως χάσιμο χρόνου και άλλοι ως το αριστούργημα μιας ιδιοφυίας.

Τα πρόσωπα του έργου

Δεν υπάρχουν χαρακτήρες όπως αυτούς που ξέρουμε από άλλα μυθιστορήματα.

Είναι ο πατέρας (HCE) ένας εργάτης που μεθυσμένος πέφτει και σκοτώνεται εν ώρα εργασίας, η γυναίκα του, η οποία αναφέρεται συνήθως με το όνομα Άννα Λίβια Πλούραμπελ (ALP) και τα τρία τους παιδιά, δύο δίδυμα αγόρια ο Σημ και ο Σων και η κόρη η Ίσσυς.

Στο Δουβλίνο, φυσικά.

 Το Δουβλίνο, αν και ο Τζόυς το εγκαταλείπει πολύ νωρίς, με το οποίο έχει μια σχέση μίσους –αγάπης –νοσταλγίας και περιφρόνησης, είναι παντού.

Στον Οδυσσέα του, που διαδραματίζεται στο Δουβλίνο σε μία ημέρα, την 16 Ιουλίου 1904 (την ημέρα που γνώρισε τη σύντροφο και μετά από 34 χρόνια συμβίωσης, σύζυγό του Νόρα Μπάρνακλ ) και η οποία έχει παραμείνει ως η μόνη λογοτεχνική επέτειος με το όνομα Bloom’s Day, στην Αγρύπνια των Φίννεγκαν ( παρμένο και πειραγμένο, από γνωστή ιρλανδική μπαλάντα με τίτλο, στον ενικό, The Finnegan’s wake) και στα άλλα του έργα.

«Εν συντομία», γράφει ο μεταφραστής της Αγρύπνιας Ελευθέριος Ανευλαβής, «οι άνθρωποι της Αγρύπνιας χίλιοι και ένας, είναι μέλη ή προβολές και προεκτάσεις της οικογένειας. Πλευρές του HCE και της ALP, που, κατά κάποιον τρόπο, είναι όλοι οι άνθρωποι του κόσμου».

«Η Αγρύπνια είναι ένας τρόπος να βλέπουμε, με του «μυαλού το μάτι», τον άπειρο χαόκοσμο. Με την ποικιλομορφία της, τη συνεχή μεταβλητότητά της και την από στιγμή σε στιγμή μη προβλεψιμότητά της, είναι ένα παράδειγμα μυστήριας τάξης μέσα στο χάος».

Και τελειώνει αυτή την υπέροχη, κατατοπιστική προσέγγιση του μέγιστου έργου του James Joyce, The Finnegans Wake με τη φράση,

«Έχει πολλή πλάκα η Αγρύπνια των Φίννεγκαν».

Πρόταση που μου θύμισε μια εικόνα από την βιογραφία του Τζόυς, του Richard Ellmann, όπου ο Τζόυς δουλεύει πάνω στην Αγρύπνια μέσα στη νύχτα και γελάει, θυμάται η Νόρα που τον ακούει από το διπλανό δωμάτιο.

Είπε πως έδωσε δουλειά στους μελετητές του έργου για εκατό χρόνια!

 

«Λόγια του Πρωινού και του Σούρουπου»

 

του Ναγκίμπ Μαχφούζ

 

Ό,τι καλύτερο έχω διαβάσει τελευταία.

Έρχεται από την Αίγυπτο και τον μεγάλο συγγραφέα Ναγκίμπ Μαχφούζ, με πρώτη έκδοση το 1987.

Πρωτότυπος τρόπος αφήγησης της ιστορίας τριών οικογενειών, που έζησαν στο Κάιρο, από το 1798, όταν ο Ναπολέων Βοναπάρτης εισέβαλλε στην Αλεξάνδρεια, μέχρι τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ με το Ισραήλ, το 1973.

Δίνει τις ιστορίες των προσώπων, χωρίζοντάς τους κατά αλφαβητική σειρά, με βάση το όνομά τους!!

Και είναι πολλά τα πρόσωπα, αφού έχουμε οικογένειες με έξι ή και δέκα παιδιά, πράγμα το οποίο κάνει την αφήγηση χαοτική. (Ευτυχώς στις τελευταίες σελίδες υπάρχουν σχεδιαγράμματα- οικογενειακά δέντρα).

Αν δεν αποθαρρυνθείς και συνεχίσεις το διάβασμα, βλέπεις ότι συνδέει τα γεγονότα και τα πρόσωπα με τόσο έξυπνο και οργανωμένο τρόπο, ώστε και να σε κρατάει σε εγρήγορση και αγωνία σχετικά με την πλοκή και να ξεκαθαρίζει σε επόμενες σελίδες τα μπερδέματα και τις απορίες, που επίτηδες αφήνει αναπάντητα.

Παρακολουθώντας τις ιστορίες των ηρώων του, γίνεσαι μάρτυρας της ιστορίας της Αιγύπτου δύο ολόκληρων αιώνων και του τρόπου με τον οποίο τη βιώνουν οι πολίτες της.

Αυτό που ενδιαφέρεται ο συγγραφέας να δώσει μέσα από την αφήγηση της ζωής όλων αυτών των ανθρώπων είναι,

 οι κοινωνικές τάξεις της Αιγύπτου,

 η θέση της γυναίκας και η βελτίωσή της με τα χρόνια,

 η σημασία του γάμου διαχρονικά,

 το πρόβλημα της αξιοκρατίας,

 η διάβρωση της παραδοσιακής αραβικής κοινωνίας,

 οι δεσμοί στην οικογένεια, που και αυτοί χαλαρώνουν στο  πέρασμα του χρόνου,

η σημασία της καταγωγής και του πλούτου (εδώ το επίτευγμα του συγγραφέα είναι ότι η ιστορία του συγκεντρώνει ήρωες όλων των βαθμίδων αυτών των αξιών),

η μετανάστευση στην Ευρώπη,

αλλά και η πολιτική ιστορία της χώρα, όπως τη βιώνουν πολίτες όλων των τάξεων.

 

Με το μυθιστόρημα αυτό έχεις βρεθεί στους δρόμους του Καΐρου, μέσα στο συνωστισμό των ανθρώπων, αμαξιών, υπαίθριων πωλητών, παιδιών και ζεις την ατμόσφαιρα με όλες τις αισθήσεις.

 

 

 

 

James Joyce, Γράμματα στη Νόρα

 

Ο Τζόυς γεννήθηκε το 1882 σε ένα προάστιο του Δουβλίνου και ήταν το πρώτο από τα δέκα παιδιά της οικογένειας.

Ήταν είκοσι δύο χρονών ό ίδιος και δεκαεννέα η Νόρα, όταν συναντήθηκαν για πρώτη φορά, στις δεκαέξι Ιουνίου του 1904. Ήταν τόσο σημαντική η ημερομηνία γι αυτόν, ώστε τοποθέτησε τη δράση του «Οδυσσέα»
  του, μέσα στις 24 ώρες της και γιορτάζεται κάθε χρόνο με το όνομα Bloomsday, από το πλήθος των θαυμαστών του.

Τα γράμματά του, στη «μικρή κατσουφιασμένη Νόρα» την «χιλιάκριβη» του αγάπη, έχουν διάρκεια από το 1904, ( όταν μετά τη φυγή και την εγκατάστασή τους στην Τεργέστη, ο ίδιος γύρισε για λίγο στην Ιρλανδία, μόνος του) , και φτάνουν μέχρι το 1922, τη χρονιά έκδοσης του «Οδυσσέα» όπου της προτείνει , «Ω αγαπημένη μου….(πόσο θα ήθελα) να διαβάσεις αυτό το βιβλίο που ράγισε την καρδιά μου και να με πάρεις κοντά σου για να με κάνεις ό,τι θέλεις».

Η σχέση τους ταυτίζει τη μοναξιά και τη θλίψη δύο παιδιών «ξένων στην ίδια τους τη χώρα».

Τα μοτίβα που επαναλαμβάνονται στα γράμματά του, είναι η λαχτάρα του για αυτήν, «Θέλω να είμαι κύριος της ψυχής και του κορμιού σου», η ανάγκη του να παίρνει δύναμη από την αγάπη της, ο πόθος του για το κορμί της, ο αισθησιασμός της, η απέχθειά του για το Δουβλίνο, «Πόση αηδία, αηδία, αηδία, μου φέρνει το Δουβλίνο! Είναι η πόλη της αποτυχίας, της εχθρότητας και της δυστυχίας. Λαχταρώ να φύγω από δω πέρα».

«Υπήρξες για τη νεαρή ανδρική μου ηλικία ό,τι και η ιδέα της Παρθένου Μαρίας για τα παιδικά μου χρόνια».

Βέβαια υπάρχουν και ορισμένες επιστολές του από το Δουβλίνο, όταν αυτή βρίσκεται στην Τεργέστη, τα οποία βρίθουν από αχαλίνωτο ερωτισμό και ακραίες σεξουαλικές φαντασιώσεις. Τίποτα όμως δεν είναι σοκαριστικό και βρώμικο, μέσα στο όλο πλαίσιο της επιστολής: «Τη μια στιγμή σε βλέπω σαν παρθένα  ή σαν μαντόνα και την επόμενη στιγμή σε βλέπω αναίσχυντη, αγέρωχη, μισόγυμνη, πρόστυχη! Τι σκέφτεσαι για μένα; Μήπως σε αηδιάζω;».

Όταν το 1909 βρέθηκε σε μια συγκέντρωση αρκετών ανθρώπων, «..και όλοι μου λέγανε την ίδια ιστορία: ότι θα γίνω ο μεγαλύτερος συγγραφέας της χώρας μου στο μέλλον», τίποτα από αυτά, της γράφει, δεν τον άγγιζαν αλλά σκεφτόταν μόνο «εκείνη που με κρατάει στο χέρι της σα βοτσαλάκι». Ζητάει να τον στηρίζει, να τον προστατεύει, σα να ήταν το παιδάκι της και να τον μαλώνει όταν κάνει τις τρέλες του. Άλλοτε, όμως, της λέει πόσο τον πληγώνει η ψυχρότητα και η χοντροκοπιά της, όπως όταν δεν συμμερίστηκε τη συγκίνησή του στην όπερα, ή όταν τον αποκάλεσε ηλίθιο επειδή γύρισε σπίτι αργά. «Ποτέ δεν θα κουραστώ από σένα, πολυαγαπημένη –να ήσουν μόνο λιγάκι πιο ευγενική!».

Επίσης αναφέρεται ευγενικά στο ότι δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για τα γραπτά του, αν και αυτή είναι η μούσα του σε αυτά που γράφει, (η Μόλλυ Μπλούμ στο Οδυσσέα, η Γκρέτα Κονρόυ στους Νεκρούς, η Άννα Λίβια Πλούραμπελ στο Αγρύπνια των Φίνεγκαν..).

Η αγωνία του επαναλαμβάνεται, να βρει κάποια χρήματα για να τα βγάζουν πέρα, αλλά και για να της κάνει τα δώρα που επιθυμεί αυτός. Και δίνει τα λιγοστά χρήματά του για να της τυπώσει έναν πολυτελή τόμο, το βιβλιοδετημένο χειρόγραφο της ποιητικής του συλλογής «Μουσική Δωματίου». Ήταν ένας πολύ καλός τενόρος, εκτός των άλλων.

«Ίσως τούτο το βιβλίο που σου στέλνω», της γράφει στις 22 Δεκεμβρίου 1909 από το Δουβλίνο, «να ζήσει πιο πολύ από σένα και από μένα. Ίσως μια μέρα τα δάχτυλα ενός νεαρού άντρα ή μιας νεαρής γυναίκας (των παιδιών των παιδιών μας) να ξεφυλλίσουν ευλαβικά τα φύλλα της περγαμηνής, όταν πια οι δύο εραστές που τα αρχικά τους είναι χαραγμένα στο κάλυμμα, θα έχουν χαθεί από καιρό. Τίποτα δεν θα έχει μείνει τότε, αγαπημένη μου, απ’ τα φτωχά μας τα κορμιά που τα συντάραζαν τα πάθη και ποιος να ξέρει πού θα βρίσκονται δύο ψυχές που συνεννοούνταν μονάχα με το βλέμμα..».

 

 

 

ΤΑ ΔΑΡΒΙΝΙΚΑ ΔΕΙΝΑ

 του Γιάννη Μανέτα

Ο κοινωνικός δαρβινισμός

Σύμφωνα με τα λεξικά, ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι η τάση που ισχυρίζεται ότι οι μηχανισμοί της βιολογικής εξέλιξης έχουν εφαρμογή και στις κοινωνικές επιστήμες. Βασίζεται στους αφορισμούς της επικράτησης του ισχυρότερου και της μάχης για την επιβίωση.

Είναι ο τρόπος με τον οποίο η συστημική διανόηση της εποχής μετά τον Δαρβίνο, ερμήνευσε μια κατά τα άλλα ορθή θεωρία, η οποία, ωστόσο, τόνιζε υπέρμετρα τον ανταγωνισμό ατόμων και ομάδων σε βάρος της συνεργασίας, της συμβίωσης και της κοινωνικότητας, κατά τον συγγραφέα του βιβλίου.

Στην εποχή της Βιομηχανικής και Τεχνολογικής Επανάστασης αυτή η ανάγνωση έδωσε καλή λαβή για να υποστηριχτεί ο ανταγωνισμός και η ανισότητα μεταξύ των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων.

Το αν αυτό ήταν ένα απλό ή ένα εσκεμμένο λάθος, δύσκολο να απαντηθεί, γράφει ο Μανέτας.

Ο ίδιος συμμερίζεται την άποψη αυτών, οι οποίοι χωρίς να αμφισβητούν τον ρόλο του ανταγωνισμού στην εξέλιξη των βιολογικών και κοινωνικών πραγμάτων, τονίζουν και τη μεγάλη σημασία της συνεργασίας και της συμβίωσης.

Μετά βέβαια την κτηνωδία της Ευγονικής στα στρατόπεδα των Ναζί, ο κοινωνικός δαρβινισμός απέκτησε κακή φήμη. Έτσι άρχισαν να μελετώνται ξανά η αλληλεπίδραση γονιδίων, περιβάλλοντος και κουλτούρας.

Στις αλλαγές που επέφερε η Επιγενετική, πριν κάποιες δεκαετίες, συγκαταλέγονται οι εξής κυριότερες.

·         Δεν είναι μόνο τα γονίδια αλλά και το κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον που επηρεάζει τη γενετική.

·         Δεν σημαίνει αυτό ότι αλλοιώνεται η δομή του γονιδίου, αλλά η έκφρασή του. Δηλαδή κάποια γονίδια αποσιωπούνται και άλλα ενεργοποιούνται περισσότερο εξαιτίας εξωτερικών εμπειριών, οπότε μπορεί ο οργανισμός να επηρεαστεί παροδικά από το περιβάλλον και αυτή η επίκτητη γενετική αλλαγή, μπορεί να παγιωθεί γενετικά και να μεταβιβαστεί ακόμα και στους απογόνους, έστω βραχυπρόθεσμα και μάλιστα ακόμα και αν ο περιβαλλοντικός αυτός παράγοντας έχει παρέλθει.

 

Νευροπλαστικότητα

Μια άλλη πρόσφατη σχετικά ρωγμή ( από το 1990) στον βιολογικό ντετερμινισμό προήλθε από τις νευροεπιστήμες.

Μπορεί ο όγκος του εγκεφάλου να μη μεγαλώνει πια γύρω στην εφηβεία, περιοριζόμενος από το κρανίο,

μπορεί κύτταρα του να καταστρέφονται (κι ας είναι 10 δισεκατομμύρια) και συνάψεις να καταργούνται,

όμως,

νεώτερες παρατηρήσεις και πειράματα έδειξαν ότι,

τα εγκεφαλικά κύτταρα τελικά –σε κάποιο βαθμό- διαιρούνται, αντικαθιστώντας τα παλιότερα και οι συνάψεις αναδιατάσσονται αέναα.

Και τις αλλαγές αυτές κατευθύνουν οι εμπειρίες, που τρυπώνουν στον εγκέφαλο και τον τροποποιούν, μέχρι την τελευταία στιγμή.

Το μεγάλο πλήθος των πληροφοριών αποτυπώνεται σε παλιά και νέα κύτταρα, σε παλιές και νέες συνάψεις. Μπορεί, δηλαδή, ο εγκέφαλος να φιλτράρει αυτές τις πληροφορίες και να δεχτεί ή να απορρίψει το ποιες θα επιλέξει.

«Ναι, ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει».

 

Λοιπόν, τα γονίδια με τα οποία γεννιόμαστε, ή το περιβάλλον και η ανατροφή που δεχόμαστε, καθορίζουν τα χαρακτηριστικά μας; Βιολογικά είτε συμπεριφορικά;

Γράφει ο Μανέτας:

« Η παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, του αρπακτικού δηλαδή καπιταλισμού, αναθερμαίνει το κοινωνικά δαρβινικό αφήγημα, το οποίο με  θρασύτητα και χωρίς ντροπή υποστηρίζεται ως η φυσική κατάσταση του ανθρώπου, ακόμα και από επίσημα χείλη ». Δηλαδή, η άποψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ανταγωνιστικός και συνεπώς, η ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους και τις κοινωνίες είναι αναπόφευκτη. Είναι «η μαύρη μας η μοίρα» να ζούμε σε αυτές τις κοινωνίες και οι οποίες συνεπώς δεν μπορούν να αλλάξουν.

Άρα ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι μια επικίνδυνη πολιτισμική επινόηση, που δεν αφήνει περιθώρια για ένα καλύτερο μέλλον της ανθρωπότητας, αφού τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Έτσι είναι η φύση μας!

Ο ίδιος ο Μανέτας  πιστεύει ότι ένας κόσμος καλύτερος από τον σημερινό, είναι εφικτός και συμβατός με αυτό που θα ονομάζαμε ανθρώπινη φύση. Ένας τέτοιος κόσμος υπήρξε για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, κατά την παλαιολιθική εποχή και υπάρχει σε σύγχρονες πρωτόγονες κοινωνίες. Αναφέρεται λεπτομερώς σε πολλές από αυτές. Κοινωνίες συνεργατικές, εξισωτικές και φιλειρηνικές μακριά από τον ανταγωνισμό και την ιεραρχία των νέων κοινωνιών • αυτών που άρχισαν να εμφανίζονται από την Νεολιθική εποχή, δηλαδή πριν από 12.000 χρόνια.

Τελειώνει το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του, υποστηρίζοντας ότι, αφού ακόμα υπάρχουν στον άνθρωπο αξίες όπως αντίσταση στην ανισότητα, την αδικία και τον ανταγωνισμό, ο οποίος οδηγεί στους πολέμους, μπορούμε να υποστηρίζουμε ότι η γενετική μας συμπεριφορά πρέπει να περιέχει στοιχεία που παγιώθηκαν προσαρμοστικά μέσα στα δύο εκατομμύρια χρόνια της Παλαιολιθικής εποχής και ότι τα 12.000 χρόνια της Νεολιθικής εποχής και μέχρι σήμερα, είναι δύσκολο να εξαλείψουν αυτή την ευγενή παρακαταθήκη. Όπως ακριβώς τα 6 εκατομμύρια χρόνια μετά τον διαχωρισμό μας από τον χιμπατζή, δεν εξάλειψαν τις επιθετικές, δόλιες και μακιαβελικές πτυχές του χαρακτήρα μας.

Ο χρόνος που η ανθρωπότητα διήνυσε εξισωτικά και ειρηνικά είναι πολύ μεγάλος για να μην αφήσει ισχυρά πολιτισμικά ίχνη. Το βλέπουμε στη συνεχή αντίσταση του ανθρώπου ενάντια στην εκμετάλλευση και την ανισότητα.

 

Ενδιαφέροντα στοιχεία από το βιβλίο:

·         Η ηλικία του Σύμπαντος είναι 13,5 δισεκατομμύρια έτη.

·         Η ηλικία της γης, είναι χονδρικά το 1/3 της ηλικίας του Σύμπαντος, δηλαδή, 4,5 δισεκατομμύρια έτη.

·         Οι πρώτες μορφές ζωής εμφανίστηκαν 3,5 δισεκατομμύρια έτη πριν από σήμερα.

·         230 εκατομμύρια με 65 εκατομμύρια έτη πριν από σήμερα, στη γη κυρίαρχοι είναι οι Δεινόσαυροι.

·         6 εκατομμύρια χρόνια έχουν περάσει από τον διαχωρισμό μας, κατά την εξελικτική πορεία των ειδών, από τον χιμπατζή. Μαζί του μοιραζόμαστε έναν κοινό πρόγονο από τον οποίο εξελιχτήκαμε διαφορετικά.

·         2 εκατομμύρια χρόνια έχουν περάσει από την εμφάνιση των Ανθρωπίδων

·         200.000 χρόνια πριν από σήμερα, έζησε ο Homo Sapiens.

·         Το DNA του ανθρώπινου κυττάρου έχει συνολικό μήκος 2 μέτρα(!) και χωράει στον πυρήνα του κυττάρου που έχει διάμετρο 6 μικρόμετρα ( 1 μικρόμετρο ή 1 μικρό ισούται με 1 εκατομμυριοστό του μέτρου)!! Αυτό οφείλεται στην εξαιρετικά μεγάλη συμπίεσή του.

·         Υπολογίζεται ότι το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από 100 τρισεκατομμύρια κύτταρα.

·         Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από 10 δισεκατομμύρια κύτταρα.

 

 

 

 

Συνοπτική ανακεφαλαίωση της ιστορίας της Γης και του ανθρώπου με έναν πρωτότυπο τρόπο, από τον Γιώργο Γραμματικάκη (1938-2023),  φυσικό, πανεπιστημιακό καθηγητή, πρώην πρύτανη και συγγραφέα, στις τελευταίες σελίδες της «Κόμης της Βερενίκης», και αφού παρουσίασε αναλυτικά το θέμα αυτό με έναν επιστημονικό μεν, αλλά κατανοητό τρόπο για τους μη ειδικούς,  στις προηγούμενες σελίδες αυτού του καταπληκτικού βιβλίου του, που ξεπέρασε τα 100.000 αντίτυπα, από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης.

 

«Ας αντιστοιχίσουμε την ιστορία της Γης, των περίπου πέντε δισεκατομμυρίων ετών, με κάτι πιο προσιτό στη σκέψη, τη διαδρομή ενός και μόνον ημερολογιακού έτους.

Η πρώτη του μέρα –η 1^η Ιανουαρίου- ταυτίζεται με τον σχηματισμό του πλανήτη μας και η τελευταία –η 31^η του Δεκεμβρίου- με το σήμερα.

Για τους δύο πρώτους μήνες αυτού του υποθετικού έτους, μέχρι δηλαδή τις αρχές Μαρτίου, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία. Η Γη είναι, πιθανόν, μια στροβιλιζόμενη μάζα αερίων και σκόνης, ενώ στη συνέχεια στερεοποιείται και αποκτά μια δηλητηριώδη ατμόσφαιρα.

Η ζωή εμφανίζεται μέσα στον Απρίλιο, ενώ έχουν περάσει ήδη 100 μέρες από την αρχή. Έκτοτε, και για πολλούς μήνες, υπάρχει πάλι μια σχετική ασάφεια ως προς τη διαμόρφωση του πλανήτη. Η σύγκρουση των τεκτονικών πλακών δημιουργεί ηπείρους, οροσειρές και βαθύτατα ωκεάνεια ρήγματα, ενώ η εξέλιξη της ζωής προχωρά με ανεπαίσθητα βήματα.

Είναι μόνο στα μέσα Νοεμβρίου –σαράντα πέντε μέρες πριν από το «σήμερα»- που η ζωή κυριαρχεί στους ωκεανούς.

Προς τη στεριά εξέρχεται δεκαπέντε ημέρες αργότερα.

Κατά τα μέσα Δεκεμβρίου, την επιφάνεια της Γης καλύπτουν δάση, λουλούδια  και πρωτόγονες μορφές ζώων.

Μια εβδομάδα πριν από σήμερα, οι δεινόσαυροι κυριαρχούν,

ενώ οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι εμφανίστηκαν πριν λίγες ώρες

και ο Homo sapiens πριν από μία ώρα.

Σ’ αυτήν τη μία και μόνο ώρα στη διαδρομή ενός ολόκληρου έτους, επισυμβαίνει ουσιαστικά η ανθρώπινη εξέλιξη•

λίγα μόνο λεπτά κατέχει η γραπτή ανθρώπινη ιστορία

και μόνο σε μερικά δευτερόλεπτα μετρείται η περίοδος που η επιστήμη και η τεχνολογία μετατρέπουν τον άνθρωπο, από υπόδουλο, σχεδόν σε κυρίαρχο του φυσικού κόσμου.

Κυρίαρχο ναι, όχι όμως και αναγκαστικά σοφότερο».

Η δομή του Σύμπαντος και οι πρώτες στιγμές της δημιουργίας του.

 

Η Κόμη της Βερενίκης

 του Γιώργου Γραμματικάκη

 

Κεφάλαιο 3

Ύλη και δυνάμεις στο πρωτογενές Σύμπαν

 

v Οι θεμελιώδεις δυνάμεις του κοσμου.

Οι θεμελιώδεις δυνάμεις που ρυθμίζουν τα του Κόσμου είναι μόνο τέσσερις και αφού ασκούνται ανάμεσα στα σωματίδια ύλης και ενέργειας, ονομάζονται ακριβέστερα και αλληλεπιδράσεις.

 

1.  Η πιο οικεία είναι η βαρύτητα.

Αυτή κυριαρχεί στον μεγάκοσμο. Είναι αυτή που κρατάει σε ισορροπία τους πλανήτες στις σταθερές τροχιές τους περί τον Ήλιο κλπ.

Είναι πάντα ελκτική και ασκείται ανάμεσα σε όλα ανεξαιρέτως τα σώματα. Είναι μάλιστα ικανή να προκαλέσει καμπύλωση στο φως το ίδιο! Η καμπύλωση αυτή του φωτός απετέλεσε έναν θρίαμβο της γενικής θεωρίας της σχετικότητας.

Είναι η ασθενέστερη σε ένταση από τις τέσσερις. Στα φαινόμενα του μικρόκοσμου είναι σχεδόν αμελητέα.

 

2.  Η δεύτερη αλληλεπίδραση, η γνωστή από την καθημερινή εμπειρία, είναι η ηλεκτρομαγνητική.

Αυτή ενυπάρχει στη ρίζα κάθε τεχνολογικού επιτεύγματος του καιρού μας. Σε αντίθεση με τη βαρύτητα έχει ανάγκη τα ηλεκτρικά φορτία για να εκδηλωθεί• είναι δε άλλοτε ελκτική, άλλοτε απωστική.

Η ηλεκτρομαγνητική δύναμη συγκρατεί τα ηλεκτρόνια στις τροχιές τους γύρω από τον πυρήνα και κυριαρχεί, συνεπώς, στο μοριακό και το βιολογικό επίπεδο.

 

Οι υπόλοιπες δύο από τις αλληλεπιδράσεις αφορούν κατά βάση τον υποατομικό κόσμο.

 

3.    Η ισχυρή αλληλεπίδραση, είναι η ισχυρότερη από όλες. Είναι αυτή που συγκρατεί τα πρωτόνια και τα νετρόνια στον πυρήνα των ατόμων, και προφανώς πολύ συνεκτικά.

Ανεπαίσθητη στην καθημερινή εμπειρία, η ισχυρή αλληλεπίδραση είναι όρος απαραίτητος για την ύπαρξη και τη σταθερότητα της ύλης.

 

4.    Η τέταρτη, τέλος, από τις αλληλεπιδράσεις του φυσικού κόσμου, η λεγόμενη ασθενής, δεν έχει εκ πρώτης όψεως προθέσεις αγαθές.

Διότι είναι αυτή που προκαλεί τη ραδιενεργό διάσπαση των πυρήνων. Συμμετέχει όμως στις πυρηνικές διαδικασίες στον Ήλιο, που έχουν σαν αποτέλεσμα την ευεργετική του ακτινοβολία.

 

Η επίδραση των τεσσάρων αυτών αλληλεπιδράσεων απλώνεται , σαν ένας τεράστιος ιστός, από τον μικρόκοσμο σε όλη την έκταση του Σύμπαντος. Είναι όμως ιδιαίτερα πυκνός στις ατομικές διαστάσεις. Εκεί διαπλέκονται οι τρεις αλληλεπιδράσεις. Η βαρύτητα αφήνεται μόνη της να δεσπόζει στον μεγάκοσμο. Και δεν είναι περίεργο ότι αυτή αποτελεί την κινητήρια δύναμη στον σχηματισμό των γαλαξιών και των αστέρων.

 

v Οι δομικοί λίθοι του Σύμπαντος

Πρώτος ο Δημόκριτος από τον 5^ο αιώνα π.Χ. μίλησε για το άτομο, το στοιχειώδες συστατικό της ύλης. Η διερεύνηση της δομής του ατόμου στις αρχές του 20ού αιώνα συμπέρανε ότι τα άτομα αποτελούνται από έναν συνεκτικότατο, βαρύ πυρήνα και από ηλεκτρόνια που περιφέρονται γύρω από αυτόν υπό την επίδραση της ηλεκτρομαγνητικής δυνάμεως.

Αργότερα, διαπιστώθηκε ότι ο πυρήνας των ατόμων συνίσταται από πρωτόνια και νετρόνια. Αυτά τότε, μαζί με το ηλεκτρόνιο, αποτελούσαν τα στοιχειώδη συστατικά της ύλης.

Για την πληρότητα της εικόνας, έπρεπε απλώς στα στοιχειώδη σωματίδια να προστεθεί και η ελάχιστη δυνατή ποσότητα – το κβάντο – της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, δηλαδή το φωτόνιο. Τα αυστηρά όρια μεταξύ της ύλης και της ενέργειας είχαν καταργηθεί από την ειδική θεωρία της σχετικότητας.

Σύντομα, όμως, στις κοσμικές αχτίνες που φθάνουν στη Γη από το διάστημα και, στη συνέχεια, με την κατασκευή μεγάλων επιταχυντών, ανιχνεύτηκαν αρκετές εκατοντάδες καινούρια στοιχειώδη σωματίδια! Αυτά είχαν ποικίλες μάζες και ιδιότητες. Τα βαρύτερα αλληλεπιδρούσαν ισχυρά και επονομάστηκαν –από την αρχαία ελληνική λέξη «αδρός»- αδρόνια. Μια άλλη κατηγορία, τα λεπτόνια, είχαν μάζες πολύ μικρότερες, ήσαν λίγα στον αριθμό, και υπέκειντο στην ασθενή αλληλεπίδραση.

Έτσι η φυσική είχε βρεθεί μπροστά σε ένα χάος σωματιδίων!

Ως δε αυτό να μην ήταν αρκετό, το χάος έμελλε να διπλασιαστεί.

Μια σπουδαία θεωρητική πρόβλεψη, ότι στο κάθε σωματίδιο αντιστοιχούσε ένα αντισωματίδιο, ίδιο και απαράλλακτο ως προς τη μάζα, αλλά με ηλεκτρικό φορτίο αντίθετο, επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά από τα πειράματα. Στην ύλη, με λίγα λόγια, αντιστοιχούσε η αντιύλη.

Όμως, αποδείχτηκε πειραματικά ότι το πρωτόνιο και το νετρόνιο, καθώς και τα εκατοντάδες άλλα αδρόνια που παρήγοντο στους επιταχυντές, δεν ήσαν θεμελιώδη• ήσαν και αυτά σύνθετα σωμάτια.

Θεμελιώδη, «άτμητα» και πάλι, ήσαν μόνο 6 σωματίδια• και βέβαια τα 6 αντισωματίδιά τους. Από ένα μυθιστόρημα του James Joyce, τα θεμελιώδη αυτά σωματίδια ονομάστηκαν κουάρκ (quarks) λέξη παράξενη και χωρίς κανένα νόημα!

Καθώς τα κουάρκ, όμως, δεν έχουν ελεύθερη κατάσταση, αρκετοί όταν αναφέρονται σε στοιχειώδη σωμάτια εννοούν και τα αδρονία. Όχι με την έννοια ότι δεν έχουν δομή, αλλά με την έννοια ότι δεν μπορούν να χωριστούν στα συστατικά τους.

Από συνδυασμούς τριών κουάρκ ή ενός κουάρκ και ενός αντικουάρκ συντίθενται όλα τα γνωστά αδρόνια, όπως από συνδυασμούς ατόμων δημιουργούνται τα μόρια. Η συνηθισμένη μάλιστα ύλη χρησιμοποιεί μόνο δύο από τα έξι κουάρκ. Μια τριάδα κουάρκ αρκεί για να συνθέσει το πρωτόνιο, μια άλλη τριάδα το νετρόνιο. Μέχρι στιγμής, όμως, κουάρκ ελεύθερα στο Σύμπαν δεν έχουν βρεθεί. Είναι εγκλωβισμένα μέσα στα πρωτόνια ή τα νετρόνια. Αν έζησαν ελεύθερα ήταν για απειροελάχιστες στιγμές αμέσως μετά τη Μεγάλη Έκρηξη. Σήμερα είναι αδύνατον να αποχωριστούν από την τριαδική τους δομή.

Τα λεπτόνια, ωστόσο, είναι πράγματι θεμελιώδη σωματίδια. Εσωτερική σύσταση δεν έχουν και υπάρχουν 6 λεπτόνια, σε απόλυτη συμμετρική αντιστοιχία με τα κουάρκ. Το ηλεκτρόνιο είναι το πιο σπουδαίο από τα λεπτόνια, μια και είναι το μόνο που συμμετέχει στην ατομική δομή.

Το νετρίνο, σωματίδιο με μηδενική ή σχεδόν μηδενική μάζα –καταδικασμένο άρα να ταξιδεύει πάντα με την ταχύτητα του φωτός- και χωρίς ηλεκτρικό φορτίο, είναι και αυτό λεπτόνιο. Πρέπει να αφθονεί στο Σύμπαν και να έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξή του. Ωστόσο, λόγω της πολύ ασθενικής του αλληλεπιδράσεως με την ύλη, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανιχνευτεί. Υπολογίζεται ότι αυτή τη στιγμή περνούν από το κεφάλι μας περί τα 10 στην 12η νετρίνα, που ανεμπόδιστα εξέρχονται από το άλλο άκρο της Γης!

 

Τα θεμελιώδη, λοιπόν, συστατικά της ύλης είναι λίγα τον αριθμό: έξι κουάρκ και 6 λεπτόνια.

Και ακόμη λιγότερα –δύο από τα κουάρκ και το ηλεκτρόνιο- αυτά που η συνηθισμένη ύλη χρησιμοποιεί για τη δόμησή της.

Εκείνο που απομένει για την κατανόηση το σύμπαντος είναι ο τρόπος που αλληλεπιδρούν τα σωματίδια αυτά της ύλης μεταξύ τους και με τις 4 δυνάμεις.

Όπως πιστεύουμε σήμερα αυτό γίνεται μέσω των λεγόμενων φορέων, που είναι κι αυτά σωματίδια ύλης ή ενέργειας.

Σε κάθε αλληλεπίδραση αντιστοιχεί ένας φορέας.

Έτσι το φωτόνιο είναι ο φορέας της ηλεκτρομαγνητικής αλληλεπίδρασης.

 Η βαρύτητα έχει ως φορέα το βαρυτόνιο• έτσι η Γη έλκεται από τον Ήλιο, επειδή βαρυτόνια, ανταλλάσσονται ανάμεσα στα στοιχειώδη σωματίδια που, σε ασύλληπτο αριθμό, συνιστούν τα σώματα αυτά.

Τα θεμελιώδη συστατικά της ύλης, λοιπόν, είναι 6 κουάρκ και 6 λεπτόνια.

Από δύο από τα κουάρκ και ένα λεπτόνιο (το ηλεκτρόνιο), φτιάχνεται η ύλη.

 

 

v Οι πρώτες στιγμές της κοσμογονίας

Ένα όνειρο της φυσικής, που εν πολλοίς φαίνεται αδικαιολόγητο, υπήρξε πάντα η ενοποίηση των τεσσάρων θεμελιωδών αλληλεπιδράσεων.

Αυτό έχει ένα προηγούμενο: ενώ ο ηλεκτρισμός και ο μαγνητισμός είναι διαφορετικά φαινόμενα, εν τούτοις συνιστούν μία και μόνη αλληλεπίδραση• και περιγράφονται με απόλυτη ακρίβεια με βάση τις εξισώσεις του ηλεκτρομαγνητισμού του Maxwell.

Σε υψηλότερες ενέργειες από του σημερινού Σύμπαντος, οι φορείς των αλληλεπιδράσεων αποκτούν την ίδια ισχύ και μπορούν να περιγραφούν με την ίδια μαθηματική γλώσσα. Το 1982 καθιερώθηκε πανηγυρικά η «ηλεκτρασθενής» αλληλεπίδραση.

Σύντομα, οι επίμονες θεωρητικές αναζητήσεις οδήγησαν στη διατύπωση των Μεγάλων Ενοποιητικών Θεωριών (Grand Unified Theories), που ενοποιούν την ηλεκτρασθενή πλέον δύναμη με την ισχυρή. Όχι όμως και τη βαρυτική.

Η ενοποίηση ωστόσο, προβλέπεται να συμβαίνει όταν τα σωματίδια αποκτούν ενέργεια 10 στην 13η φορές μεγαλύτερη από όση παρέχουν σήμερα οι επιταχυντές.

Με τις Μεγάλες Ενοποιητικές Θεωρίες, η κοσμολογική έρευνα ενισχύθηκε αναπάντεχα ως προς το διαμετρικό της αντίθετο, τη φυσική του μικρόκοσμού.

Το απώτατο λοιπόν παρελθόν του Σύμπαντος, που εκτείνεται σε ένα μόλις εκατοστό του δευτερολέπτου μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, κυριαρχείται από τις αλληλεπιδράσεις των θεμελιωδών σωματιδίων.

·         Από τη χρονική στιγμή μηδέν μέχρι το απειροελάχιστο 10 στην μείον 43η sec, ονομάζεται «η εποχή της κβαντικής βαρύτητας».

Η θερμοκρασία από άπειρη που ήταν, πέφτει στα 10 στην 32α Κ.

Επειδή η ενέργεια που αντιστοιχεί σ’ αυτήν τη θερμοκρασία είναι κολοσσιαία, οι αλληλεπιδράσεις πρέπει να ήσαν ενοποιημένες. Τα της δημιουργίας, δηλαδή, ρυθμίζει μία και μόνη δύναμη• και υπήρχε ένα είδος σωματίου. Επειδή όμως δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα η πλήρης ενοποιητική θεωρία – η βαρύτητα δεν έχει ενταχθεί σ’ αυτήν- δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς συνέβη. Σαφής πάντως διάκριση του χώρου και του χρόνου δεν υπήρχε• και είναι πιθανόν ότι το Σύμπαν μόλις υπερέβαινε το μέγεθος ενός ατόμου.

 

·         Η αμέσως επόμενη περίοδος, από 10 στην μείον 43τη έως 10 στην μείον 35η sec, είναι η εποχή της μεγάλης ενοποιήσεως.

Η βαρύτητα έχει αποχωριστεί από τις τρεις άλλες δυνάμεις.

Βαριά αρχέγονα σωματίδια –κάποια κοινή πιθανόν μορφή των κουάρκ και των λεπτονίων- με ίσο αριθμό αντισωματιδίων τους, κι ακόμη φωτόνια και νετρίνα, συνιστούν το κοσμικό ρευστό.

Οι αλληλεπιδράσεις στο ρευστό αυτό έχουν ένα ρυθμό φρενιτιώδη.

 

·         Ένα σημαντικό γεγονός σφραγίζει την περίοδο που ακολουθεί, από 10 στην μείον 35η έως 10 στην μείον 12η sec.

Είναι η εποχή εξαφανίσεως της αντιύλης.

 Ότι η αντιύλη δεν υπάρχει πουθενά στο σημερινό Σύμπαν είναι γεγονός αναμφισβήτητο όσο και παράδοξο. Διότι, αν υπήρχε, τότε μεγάλες ποσότητες ακτινοβολίας θα πρόδιδαν τις συγκρούσεις σωματιδίων με τα αντισωματίδιά τους και την αναπόφευκτη εξαΰλωσή τους.

Την πιθανότητα, βέβαια, ύπαρξης ενός ολόκληρου γαλαξία –ή και ενός άλλου Σύμπαντος!- από αντιύλη δεν μπορεί να την αποκλείσει κανείς. Οπτικά πάντως αυτός ο γαλαξίας δεν θα διέφερε από έναν «κανονικό» γαλαξία, αρκεί να μην υπήρχαν κοινές περιοχές ύλης-αντιύλης.

 

Κατά την περίοδο λίγο μετά την εποχή της κβαντικής βαρύτητας, οι Μεγάλες Ενοποιητικές Θεωρίες προβλέπουν ότι η αρχική συμμετρία ύλης-αντιύλης διαταράσσεται ελαφρά, προς όφελος της ύλης.

Έτσι, ενώ τα περισσότερα κουάρκ, καθώς το Σύμπαν διαστέλλεται και ψύχεται, εξαϋλώνονται συγκρουόμενα με αντικουάρκ, όσα δεν έχουν εκρηκτικό σύντροφο θα παραμείνουν εν ζωή. Είναι αυτά ακριβώς που θα αποτελέσουν, ύστερα από επίμονες διαδικασίες στον χώρο και τον χρόνο, την ύλη του σημερινού Σύμπαντος: τα άστρα, τους πλανήτες και μας τους ίδιους.

 

Το φως σε όλη την έκταση του φάσματός του, αποτελεί την άλλη βασική συνιστώσα του Σύμπαντος.

Στην υπέρθερμη περίοδο των πρώτων εκατοντάδων χρόνων, η ενέργεια, υπό μορφήν ακτινοβολίας, είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια που περικλείεται στην ύλη. Το Σύμπαν διανύει μια περίοδο φωτοκρατίας , «έν άρχῆ ἦν το Φῶς».

Καθώς το Σύμπαν διαστέλλεται και η θερμοκρασία διαρκώς πέφτει, η ασθενής δύναμη αποχωρίζεται από την ηλεκτρομαγνητική. Και οι τέσσερις δυνάμεις είναι πλέον διακριτές και αναλαμβάνει η κάθε μία τον ειδικό ρόλο της στο Σύμπαν.

Τα κουάρκ, και για το πρώτο δισεκατομμυριοστό του δευτερολέπτου από την έκρηξη, είναι ακόμη ελεύθερα, ενώ τα φωτόνια και λεπτόνια διαρκώς αλληλεπιδρούν με την ύλη.

Ο μετασχηματισμός των φωτονίων σε ηλεκτρόνια και ποζιτρόνια (τα αντισωμάτια των ηλεκτρονίων) είναι κοινός τόπος. Το ότι το φως γίνεται ύλη και αντίστροφα , όσο παράξενο κι αν ακούγεται,  αποτελεί, ωστόσο, μια καθημερινή πραγματικότητα στα πειραματικά εργαστήρια.

Στο τέλος του πρώτου δευτερολέπτου μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, τα κουάρκ έχουν εγκλωβιστεί σε αδρόνια• δηλαδή κυρίως σε πρωτόνια και νετρόνια. Εκεί θα παραμείνουν φυλακισμένα για πάντα, αδιάσπαστα και αμετάβλητα. Τα κουαρκ που ενυπάρχουν στο σώμα μας –στους πυρήνες των ατόμων που το αποτελούν- σχηματίστηκαν, συνεπώς, κατά το πρώτο δευτερόλεπτο της κοσμογονίας. Παρ’ όλο δε που στον μακροχρόνιο βίο τους έχουν αλλάξει ή και θα αλλάξουν πολλές φορές περιβάλλοντα χώρο, τα κουάρκ φαίνονται αποφασισμένα να υπάρχουν, όσο το Σύμπαν υπάρχει.

Σε ένα δευτερόλεπτο, λοιπόν, από τη Μεγάλη Έκρηξη, οι βασικές συνιστώσες και τα υλικά για την εξέλιξη του Σύμπαντος έχουν ήδη δημιουργηθεί: τα αδρόνια, τα λεπτόνια και οι τέσσερις αλληλεπιδράσεις.

Έπρεπε να περάσουν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια για να υπάρξουν τα πρώτα ουδέτερα άτομα.

 Από την προϊστορία, το Σύμπαν εισέρχεται, τώρα, στην ιστορία του. Διότι μια και το φως δεν αλληλοεπιδρά πια με την ύλη, από αυτήν την περίοδο και μετά είναι δυνατόν να έχουμε απευθείας παρατηρήσεις.

Έτσι το Σύμπαν, από την κυριαρχία της ακτινοβολίας, περνά στην κυριαρχία της ύλης. Τούτο γίνεται διότι καθώς το Σύμπαν διαστέλλεται, τα φωτόνια ψύχονται και συνεχώς χάνουν ενέργεια. Σήμερα το Σύμπαν περικλείει πολύ περισσότερη ενέργεια υπό μορφήν ύλης, απ’ όσον υπό μορφήν ακτινοβολίας.

Η βαρύτητα σιγά-σιγά κυριαρχεί στον μεγάκοσμο ενώ οι άλλες τρεις δυνάμεις περιορίζονται στον μικρόκοσμο. Για την εξέλιξη του Σύμπαντος προς τη σημερινή μορφή του, αλλά και ίσως και για το μέλλον του, αποκλειστικά υπεύθυνη είναι η βαρύτητα.

Η γνώση των αλληλεπιδράσεων, λοιπόν, του φυσικού κόσμου και, κυρίως, η προβλεπόμενη σύγκλισή τους σε υψηλές ενέργειες, παρέχουν πολλές πληροφορίες για τις πρώτες στιγμές της δημιουργίας.

Απομένει μόνο να κατανοηθεί το απειροελάχιστο χρονικό διάστημα κοντά στην κοσμογονική αρχή, οπότε η βαρύτητα ενοποιείται με τις άλλες τρεις δυνάμεις.

 

 Το πρότυπο της Μεγάλης Εκρήξεως δεν παραμένει ασφαλώς χωρίς σημαντικά προβλήματα.

Ένα από αυτά έχει το χαρακτηριστικό όνομα, «το πρόβλημα του ορίζοντα» και έχει να κάνει με την ομοιογένεια που παρατηρείται στο Σύμπαν• το ότι δηλαδή σε μεγάλη κλίμακα, η κατανομή των γαλαξιών φαίνεται κανονική.

Πράγμα παράξενο, γιατί η γρήγορη διαστολή του Σύμπαντος δεν ήταν δυνατόν να επιτρέψει στις απομακρυσμένες περιοχές του να εξελιχτούν με όμοιο τρόπο.

Το πρόβλημα του ορίζοντα εμφανίζεται εναργέστερα στην κοσμική ακτινοβολία μικροκυμάτων.

 Οποιαδήποτε κατεύθυνση του ουρανού και αν διερευνηθεί, η θερμοκρασία της ακτινοβολίας ευρίσκεται σταθερή και ίση με 3 Κ.

 Αυτή η εντυπωσιακή ισοτροπία είναι ανεξήγητη.

Ανεξήγητη είναι και η ανυπαρξία βόρειων ή νότιων πόλων.

Οι αδυναμίες αυτές αντιμετωπίζονται με μια τολμηρή ιδέα, που διατυπώθηκε αρχικά από τον Α.Guth και αναθεωρεί το πρότυπο της Μεγάλης Έκρηξης μόνο για μερικά απειροελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου.

 Στο διάστημα αυτό εκδηλώνεται ένας αιφνίδιος πληθωρισμός.

 Δηλαδή το Σύμπαν, για ένα κρίσιμο κλάσμα του δευτερολέπτου μετά τη γένεσή του, υπέστη μια ιλιγγιώδη διαστολή, πολύ ταχύτερη από τη συνήθη του.

Είναι τότε που η ισχυρή αλληλεπίδραση αποχωρίζεται από τις άλλες δύο και η μεταξύ του συμμετρία διαρρηγνύεται. Κάθε μια από τις περιοχές του χώρου φούσκωσε, όπως μια φυσαλλίδα, κατά έναν τεράστιο συντελεστή. Από τη διαστολή μιας τέτοιας «αιτιακής» περιοχής – διαστολή που υπήρξε αρχικά τρομακτική, αλλά γρήγορα απέκτησε κανονικό ρυθμό- προήλθε το σημερινό ορατό Σύμπαν.

Έτσι το πρόβλημα του ορίζοντα δεν υφίσταται, διότι όλο το ορατό Σύμπαν προέρχεται από την εξέλιξη μιας μόνο περιοχής του χώρου.

 Συνεπώς υπήρχε άπειρος χρόνος και η δυνατότητα να αποκτήσει ομοιογένεια και θερμοκρασιακή ισορροπία.

Ούτε η απουσία πόλων είναι περίεργη, διότι διεσπάρησαν σε όλο τον χώρο κατά τη φρενιτιώδη διαστολή.

 

Επίσης, οι ρυτιδώσεις (the ripples) που ανιχνεύτηκαν στην ομοιόμορφη κατανομή της αρχέγονης ακτινοβολίας μικροκυμάτων, από τον δορυφόρο COBE, και δηλώνουν τον σχηματισμό των γαλαξιών, είναι συνεπείς με όσα προβλέπει η θεωρία του πληθωρισμού.

Τολμηρές και οι συνέπειες της θεωρίας: είναι ενδεχόμενο το δικό μας Σύμπαν να είναι ένα μόνο από τα πολλά σύμπαντα, που δημιουργήθηκαν κατά τη στιγμή της ιλιγγιώδους διαστολής.