Συνολικές προβολές σελίδας

Τετάρτη 7 Φεβρουαρίου 2018

Σαπφώ


                                                      

                                                     
                                     Αλκαίος και Σαπφώ


Γράφοντας για τη Σαπφώ και την ποίησή της ελάχιστα πράγματα μπορούν να δηλωθούν με σιγουριά. 

Τα αποσπάσματα από τα ποιήματά της που σώζονται – μόλις ένα γνωρίζουμε ολόκληρο- αποτέλεσαν από την αρχαιότητα ακόμα αιτία για  αμφιλεγόμενες συζητήσεις.

 Σε μια ποίηση τόσο απομακρυσμένη χρονικά – υπολογίζεται στα τέλη του 7ου και αρχές του 6ου αιώνα π.Χ.- και τόσο αποσπασματική πολλά πράγματα παραμένουν απλές εικασίες.

Ωστόσο έχουν εκπονηθεί πολυάριθμες, πολύ σημαντικές αλλά και αντιφατικές  μελέτες , έχουν εκδοθεί πάρα πολλά δοκίμια σχετικά με τα ποιήματά της και ισάριθμες αμφιλεγόμενες τοποθετήσεις για αυτά και για την ίδια. 

Κανένας όμως δεν αμφισβήτησε την ποιότητα της ποίησής της και μάλιστα κάποιοι τόλμησαν να την χαρακτηρίσουν «ισάξια του Ομήρου». 

Οι σχολιαστές μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα, όταν τη βάζουν να συναγωνίζεται άλλους ποιητές είναι κυρίως γυναίκες. Εξαίρεση αποτελεί ο Πλούταρχος (46-119 μ.Χ.), ο οποίος στο Περί Αρετής γυναικών  τολμά να ισχυρισθεί ότι:

η τέχνη της ποίησής είναι ίδια
είτε ασκείται από άντρες είτε από γυναίκες,

ωστόσο συγκρίνει τη Σαπφώ όχι με τον Όμηρο (ο οποίος αποτελεί την επιτομή της επιτυχίας και της φήμης ακόμα και τον 2ο αιώνα μ.Χ.) αλλά με τον Ανακρέοντα.

Είναι ανάγκη  να λάβουμε υπόψη τις κοινωνικές ιδιαιτερότητες της εποχής της.



                                                       
 Είναι μια ανδροκρατούμενη κοινωνία όπου οι γυναίκες δεν μπορούν να συμμετέχουν παρά σε ελάχιστες κοινωνικές εκδηλώσεις. Σε μικτές, όπως οι συγκεντρώσεις όπου οι ραψωδοί απαγγέλουν τα ομηρικά έπη, σε γαμήλιες τελετές της ανδροκρατούμενης, αριστοκρατικής κοινωνίας της Λέσβου ή σε αποκλειστικά γυναικείες συγκεντρώσεις. 

Και η ποίηση ασκείται με το λόγο, προφορικά, όχι με το γραπτό κείμενο. 

Η συμμετοχή των γυναικών στην ποίηση διευκολύνθηκε με το τέλος του αρχαιοελληνικού προφορικού πολιτισμού και τη μετεξέλιξη της ποίησης σε γραπτή τέχνη, περίπου κατά την ελληνιστική εποχή.

Παρόλα αυτά αρκετές ποιήτριες, της ανατολικής κυρίως Ελλάδας, συγκέντρωναν ομάδες κοριτσιών-μαθητριών και τους μάθαιναν μουσική, χορό και κατά κάποιον τρόπο τις εκπαίδευαν να περάσουν από την εφηβική ηλικία σε ηλικία ώριμη για γάμο.

 Όσον αφορά την ομάδα της Σαπφούς είχε σίγουρα διδακτικό χαρακτήρα αλλά κρίνοντας από κάποια αποσπάσματα ποιημάτων της, η ποιήτρια μέσα σ’ αυτή την ομάδα ανέπτυσσε και συναισθηματικές σχέσεις και κάποιες φορές αυτές προχωρούσαν σε ομοφυλοφιλικές επαφές, όπως φαίνεται να δείχνουν κάποια αποσπάσματα:

Απόσπασμα Νο 31

Σαν τους θεούς στα μάτια μου φαντάζει
ο άντρας αυτός που κάθεται αντικρύ σου,
και τη γλυκιά φωνή σου ακούει, το γέλιο
που ανάβει πόθους·

όμως την ώρα αυτή σε μένα αλήθεια
ταράζεται η καρδιά βαθιά στα στήθη·
τι κάθε που σε δω, φωνή από το στόμα
πια δε μου βγαίνει!

Μου σπάνει η γλώσσα, φλόγα το κορμί μου
το διαπερνάει κρυφή την ίδια ώρα·
τίποτε πια τα μάτια δε θωρούνε,
τα  αυτιά βουίζουν·

σταλάζει ο ιδρώτας, το κορμί μου ακέριο
ζώνει η τρεμούλα, κι απ’ το χόρτο δείχνω πιο
πράσινη· λίγο θαρρώ μου λείπει
να ξεψυχήσω!

Όμως καρδιά μου, υπομονέψου……

Μτφρ. Ι.Θ. Κακριδής
(τα υπόλοιπα στον πάπυρο δεν διακρίνονται).

«Στο αρχαίο ελληνικό έπος ή στην αρχαία ελληνική λυρική ποίηση δεν υπάρχει τίποτα που να προσεγγίζει, έστω και ελάχιστα, τη δύναμη αυτής της περιγραφής της έντονης συναισθηματικής και σωματικής αντίδρασης της αφηγήτριας στην παρουσία της γυναίκας για την οποία νοιώθει επιθυμία.»


Έχουν γραφεί πολλές και διαφορετικές ερμηνείες γι αυτό το απόσπασμα, ένας μελετητής με το όνομα George Devereux λέει ότι αποτελεί κλινική περιγραφή αυτού που ονομάζεται ομοφυλοφιλική «κρίση άγχους».

Μέρος του προβλήματος που αντιμετώπισαν οι ιστορικοί και κριτικοί της λογοτεχνίας στην ερμηνεία της ποίησης της Σαπφούς είναι ακριβώς  αυτή η ομάδα των τραγουδιών της, που φαίνονται να έχουν σχεδιαστεί για ιδιωτική ακρόαση, και πώς είναι δυνατόν να απευθύνονταν σε δημόσιο ακροατήριο;

Μια άλλη ομάδα αποσπασμάτων είναι αυτά που αναφέρονται σε γαμήλιες τελετές και τα οποία επίσης απευθύνονται σε δημόσιο ακροατήριο και εμπεριέχουν συχνά, όπως αργότερα και η αθηναϊκή κωμωδία, περιπαικτική κριτική και χυδαίους αστεϊσμούς για το γαμπρό.

Και μια τρίτη ομάδα των αποσπασμάτων της Σαπφούς είναι αυτή που περιλαμβάνει λυρικά τραγούδια που μπορεί να προορίζονταν για κάποιες συγκεκριμένες περιστάσεις, όπως είναι η «Ωδή στην Αφροδίτη», το μοναδικό σωζόμενο ολόκληρο ποίημα της Σαπφούς:

Απόσπασμα 1

Αθάνατη Αφροδίτη, που κάθεσαι σε πλουμιστό θρόνο,
κόρη του Δία πολυμήχανη, σε παρακαλώ:
Δέσποινα, μη βασανίζεις με έγνοιες και στενοχώριες
την καρδιά μου!
Αλλά έλα κοντά μου, αν κάποτε άλλοτε,
άκουσες τη φωνή μου από μακριά
και εισάκουσες την προσευχή μου. Τότε άφησες το χρυσό
παλάτι του πατέρα σου και ήρθες
ζεύοντας την άμαξά σου. Όμορφα σπουργίτια σε φέρανε
γρήγορα κάτω στη μαύρη γη.
Χτυπώντας γοργά τα φτερά τους και διασχίζοντας τον
αιθέρα ήρθαν από τον ουρανό.
Γρήγορα φτάσανε· κι εσύ μακαρισμένη,
με γελαστό το αθάνατό σου πρόσωπο,
με ρωτούσες τι έπαθα πάλι,
τι επιθυμεί πιο πολύ
η τρελή καρδιά μου «Ποιο αγαπημένο πρόσωπο πρέπει η πειθώ
να φέρει τώρα στην αγάπη σου; Πες μου, Σαπφώ, ποιος σε αδικεί;
Σε αποφεύγει; Σύντομα θα σε κυνηγήσει η ίδια.
Δε δέχεται δώρα; Θα σου προσφέρει η ίδια·
Δε σε αγαπά; Σύντομα θα σε αγαπήσει, ακόμα και παρά τη θέλησή της».
Έλα τώρα και λύτρωσέ με από το βαρύ
μαράζι. Εκπλήρωσε αυτό που η καρδιά μου ποθεί να γίνει
και γίνε σύμμαχός μου.

(Μετάφραση Δανιήλ Ιακώβ)

Μοιάζει με αγώνα ποίησης με τον μεγάλο δάσκαλο, τον Όμηρο και μπορεί να διαβαστεί σε πολλά επίπεδα. Όμως αυτή η ανάλυση έχει καλύψει τόμους επί πολλούς αιώνες και δεν αφορά αυτή τη συνοπτικότατη παρουσίαση.

Σε  ένα άλλο απόσπασμα η Σαπφώ καλεί πάλι την Αφροδίτη να έρθει σε ένα ιερό, όπου υπάρχει ένα άλσος με μηλιές και τρεχούμενο νερό, τριαντάφυλλα που σκιάζουν το ιερό, ένα λιβάδι όπου βόσκουν άλογα, ολάνθιστο με ανοιξιάτικα λουλούδια και το αεράκι που φυσάει γλυκά. Το όλο τοπίο είναι βαθιά ερωτικό και υποβλητικό αλλά και μαγευτικό, «ο ύπνος στάζει από τα δέντρα». Είναι η μαγεία που διαποτίζει όλη την ποίηση της μεγάλης ποιήτριας.

Ο δημόσιος βίος, την εποχή που έζησε η Σαπφώ αποτελούσε μια σφαίρα που ανήκε στους άντρες. 

Εκεί μέσα εγκλωβισμένες οι γυναίκες έπρεπε να σιωπούν. 

Η Σαπφώ όμως δεν σιώπησε καθόλου. 

Τραγούδησε τα τραγούδια της δημόσια και ιδιωτικά και έκρυψε μέσα στα λιβάδια και στις τριανταφυλλιές όσες ομοερωτικές εικόνες μπορούσε.

 Με τη μαγική θέλξη των λέξεών της κατόρθωσε να περιγράψει τη θέλξη του έρωτα.