Παυσανίας

Εξώφυλλο: Κεφαλή Αδριανού, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών

Ο περιηγητής Παυσανίας είναι ένας από τους συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας που κέρδισε τη θέση που του ανήκει πολύ αργότερα απ’ ότι του άξιζε.

Υπάρχει μία μόνο πηγή από τη βυζαντινή εποχή που του αποδίδει το έργο «Ελλάδος περιήγησις» και όπου αναφέρεται το όνομά του. Περαιτέρω πληροφορίες για τη ζωή του δεν έχουμε παρά μόνο από το ίδιο του το έργο και αυτές ελάχιστες:

 Κατάγονταν  μάλλον από την περιοχή κοντά στο όρος Σίπυλος της δυτικής Μικράς Ασίας. Πολύ πιθανόν από πλούσια οικογένεια, γεγονός που του έδωσε τη δυνατότητα να ταξιδεύει σε όλη την περιοχή γύρω από το Αιγαίο και όχι μόνο, επί 20 χρόνια και πλέον.

Όταν οι αυθεντίες - φιλόλογοι του 19^ου αιώνα του απέδωσαν τον χαρακτηρισμό του αναξιόπιστου, από δικό τους λάθος, η ζημιά είχε γίνει.

 Μόνο μετά την ανακάλυψη των βασιλικών τάφων στις Μυκήνες από τον Ερρίκο Σλήμαν, αλλά και την επιτυχή ανασκαφή στην Τροία από τον ίδιο, που ακολούθησε το κείμενο του Παυσανία, αποκαταστάθηκε η φήμη του και έγινε ο αγαπημένος των αρχαιολόγων.

                                                   Μεσσήνη

Ο Παυσανίας περιγράφει τα μέρη που επισκέφτηκε με πολύ οργανωτικό τρόπο. Δεν ξέρουμε πού ήθελε να απευθυνθεί, σε τί κοινό, ταξιδιώτες ή απλούς πολίτες που επιθυμούσαν να διαβάσουν ένα λογοτεχνικό βιβλίο, αλλά μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι οργάνωσε τις επισκέψεις του σε γνωστά και άγνωστα μέρη της ευρύτερης περιοχής όπου κατοικούσαν Έλληνες, με εξαιρετικά αξιόλογο τρόπο, ακολουθώντας πορείες και διαδρομές δύσκολες και χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα μεταφοράς της εποχής του. Αυτή προσδιορίζεται, με βάση τις πληροφορίες από τα γεγονότα που περιγράφει, γύρω στον δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα.

Πολύ συχνά κάνει παρεκβάσεις στις περιγραφές των τόπων, για να διηγηθεί ιστορίες και να δώσει σχετικές πληροφορίες τις οποίες γνωρίζει από τα βιβλία που έχει διαβάσει αλλά και από ιστορίες, που έχει ακούσει από απλούς ανθρώπους.

Έχει ιδιαίτερη προτίμηση στην επίσκεψη και περιγραφή ναών και ιερών αλλά και στη δημιουργία καταλόγων με τα μνημεία, τα αγάλματα ή τα αναθήματα σε κάποιο ιερό. 

                                                   Μεσσήνη

Το πολύτιμο υλικό που έχει διασωθεί με το έργο του Παυσανία περιλαμβάνει αναθήματα στο Μαντείο των Δελφών αλλά και στην Ολυμπία, περιγραφές αναλυτικές πινάκων ζωγραφικής, αγαλμάτων και ολόκληρων πόλεων και περιοχών, όπως τα είδε ο ίδιος, τον 2^ο αιώνα μ.Χ.

Ο Παυσανίας είναι έλληνας και αναδεικνύει τόπους και μνημεία που έχουν σχέση με την Ελλάδα, την ελεύθερη, κυρίως του 5^ου αιώνα π.Χ. , δηλαδή 7 αιώνες πριν την εποχή του. 

Στα χρόνια του, όλες οι ελληνικές πόλεις που επισκέπτεται από τη Μ. Ασία και Β. Αφρική μέχρι την Ιταλία, είναι τμήματα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

 Και ο ίδιος, Ρωμαίος πολίτης!

Ο Παυσανίας είναι άριστος ως ξεναγός και αυτό αποδείχτηκε από τα ευρήματα των ανασκαφών.

Ιστορικός δεν είναι, ούτε επιδιώκει να είναι.

 Όμως έχει διαβάσει την ελληνική ιστορία ευρέως.

 Γνωρίζει και τον Ηρόδοτο –τον οποίο θαυμάζει και μιμείται- και τον Θουκυδίδη, τον Ξενοφώντα, τον Πολύβιο κ.α., αλλά χρησιμοποιεί τις ιστορικές του γνώσεις απλά για να ζωντανέψει τις περιγραφές των τόπων και των μνημείων μόνο.

 Γράφει για τα ιστορικά θέματα από μνήμης και εδώ οφείλονται τα περισσότερα σφάλματά του.

Ο Παυσανίας ενδιαφέρεται μόνο για την ιστορία της ελεύθερης Ελλάδας. 

Περιγράφει διάφορα γεγονότα από την ύστερη Αρχαϊκή περίοδο τότε που η ιστορία και η μυθολογία είναι ακόμα μπερδεμένες - για τους Έλληνες αυτό ίσχυε για πολλούς αιώνες - έως τον 2^ο μεταχριστιανικό αιώνα, την εποχή τη δική του, για την οποία αναφέρει ελάχιστα - για τους δικούς του λόγους - και αυτά αφορούν στη διοίκηση της Ελλάδας από τους ρωμαίους αυτοκράτορες.

 Το ενδιαφέρον του για την ιστορία της Ελλάδας φαίνεται να σταματά το 146 πΧ με την καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους, με εξαίρεση την άλωση των Αθηνών το  86πΧ . 

Δηλαδή εδώ και 3 αιώνες η ελεύθερη Ελλάδα που επιθυμεί και περιγράφει ο Παυσανίας δεν υπάρχει παρά σαν ρωμαϊκή επαρχία.

Η αξία του έργου του σήμερα πολλαπλή και πολύτιμη.

Την αξιοπιστία του έργου του Παυσανία επιβεβαιώνουν εκατοντάδες ανασκαφές:

στην Αγορά των Αθηνών,

στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς,

στο ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο,

στο ιερό του Δία στην Ολυμπία,

στα ιερά στην Αρκαδία, την Κόρινθο, την Μεσσήνη κ.α. πόλεις.

Ακόμη περιγράφει ένα προς ένα τα 200 περίπου αγάλματα Ολυμπιονικών, με το όνομα του αθλητή, το πατρώνυμο, την πόλη του, το αγώνισμα, το όνομα του γλύπτη που κατασκεύασε το άγαλμα, συχνά τη χρονολογία της νίκης του αθλητή και διάφορες άλλες ενδιαφέρουσες πληροφορίες.

Επιγραφές, ενεπίγραφες βάσεις αγαλμάτων, περιγραφές αγαλμάτων θεών τα οποία χάθηκαν, τοποθεσιών, σημαντικών και ασήμαντων χώρων που όλα κάτι έχουν να πουν για την εποχή τους, συμπληρώνουν σημαντικά, μέσα από το έργο του Παυσανία, το παζλ του αρχαίου ελληνικού κόσμου. 

Το έργο του Παυσανία αποτελεί πράγματι ένα θησαυροφυλάκιο πολύτιμων πληροφοριών.

Μπορεί να μην είναι ένας αξιόλογος λογοτέχνης ή ένα πρωτότυπο δημιουργικό μυαλό, ο Παυσανίας, αλλά υπερέχει πολλών γιατί:

·         διάλεξε ένα αξιόλογο θέμα,

·         ασχολήθηκε εντατικά και σοβαρά μ’ αυτό επί είκοσι χρόνια,

·         και ήταν πάντα έντιμος και σχεδόν πάντοτε ακριβής.

Ίσως να επηρεάστηκε από τον ταξιδιώτη αυτοκράτορα Αδριανό και το κλίμα φιλελληνισμού του 2^ου αιώνα μ. Χ. 

Αυτό που επεδίωκε και κατόρθωσε, ήταν να διασώσει για τους επόμενους όσα περισσότερα μπορούσε από την πολύτιμη ελληνική κληρονομιά του παρελθόντος.

 Μας παρέδωσε έτσι έναν όγκο πληροφοριών, χωρίς τον οποίο, « τα μνημεία της Ελλάδας θα ήταν ένας λαβύρινθος, δίχως νήμα», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο ερευνητής Frazer, ο οποίος βοήθησε πολύ στην αποκατάσταση της αξιοπιστίας και της φήμης του Παυσανία.

«Μπορεί να τονιστεί με ασφάλεια», δηλώνει ένας άλλος ερευνητής του, ο Ernst Meyer, «ότι κανένα άλλο βιβλίο από την αρχαιότητα δεν μας φανερώνει τόσα πολλά από την πραγματικότητα για την αρχαία Ελλάδα.»

Παρακάτω παρατίθενται επιλεγμένα αποσπάσματα από το τέταρτο βιβλίο του Παυσανία με τίτλο, Μεσσηνιακά, για την απόδειξη των παραπάνω λόγων των σύγχρονων ερευνητών της ελληνικής αρχαιότητας.

[Η Μεσσήνη είναι πόλη του 4^ου αιώνα π.Χ. χτισμένη στους πρόποδες του όρους Ιθώμη, στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο. Αιώνες σκλαβωμένη στους Σπαρτιάτες, η Μεσσήνη ανακτά την ελευθερία της μόνο μετά τη νίκη του Θηβαίου Επαμεινώντα έναντι των Σπαρτιατών, στη μάχη των Λεύκτρων. Έμεινε ελεύθερη επί 2 αιώνες έως το 146 π.Χ. οπότε ηττήθηκε από τους ρωμαίους και βρέθηκε πάλι σκλαβωμένη. Ο Παυσανίας επισκέφτηκε την Μεσσήνη 3 αιώνες μετά από αυτή την υποδούλωση. Παρόλα αυτά η Μεσσήνη παρέμενε ένα σημαντικό πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο με πολλά αξιόλογα κατάλοιπα από το ένδοξο παρελθόν της.]

Ας ακούσουμε όμως τον περιηγητή, Παυσανία.

Η Μεσσήνη περιτριγυρίζεται από τείχος, ολόκληρη η περιφέρεια του οποίου είναι κτισμένη από λίθο και έχει πύργους και επάλξεις…. Στην αγορά υπάρχει άγαλμα του Δία Σωτήρα και κρήνη που καλείται Αρσινόη..σε αυτή ρέει υπόγεια νερό από μία πηγή που ονομάζεται Κλεψύδρα. Υπάρχει ιερό του Ποσειδώνα και ένα άλλο της Αφροδίτης. Πιο αξιοσημείωτο απ’ όλα είναι το άγαλμά της μητέρας των θεών, από μάρμαρο της Πάρου, έργο του Δαμοφώντα, ο οποίος επίσης έπλασε και τη Λαφρία..Στη Μεσσήνη υπάρχει επίσης ναός για την Ειλείθυια -θεά που βοηθούσε στον τοκετό- με μαρμάρινο άγαλμα. Κοντά σε αυτό υπάρχει το μέγαρο των Κουρήτων. Υπάρχει και άγιο ιερό της Δήμητρας στη Μεσσήνη και αγάλματα των Διοσκούρων…Τα αγάλματα όμως στο ιερό του Ασκληπιού είναι τα πιο πολυάριθμα και τα πιο αξιοθέατα. Γιατί εκτός από τα αγάλματα του θεού και των γιων του και αυτά του Απόλλωνα, των Μουσών και του Ηρακλή, το ιερό περιέχει άγαλμα της πόλης των Θηβών, και του Επαμεινώνδα.. Τα μαρμάρινα αγάλματα είναι έργα του Δαμοφώντα, του μόνου αξιόλογου Μεσσήνιου γλύπτη που εγώ γνωρίζω. Ο ανδριάντας του Επαμεινώνδα είναι από σίδερο και είναι έργο κάποιου άλλου καλλιτέχνη. 

Μεσσήνη, άποψη του Ασκληπιείου

Υπάρχει επίσης και ναός της Μεσσήνης και άγαλμα από χρυσό και παριανό μάρμαρο. Στο πίσω μέρος του ναού υπάρχουν ζωγραφικές παραστάσεις των βασιλέων της Μεσσήνης. Επίσης υπάρχει ζωγραφική παράσταση του Ασκληπιού. Οι πίνακες αυτοί είναι έργα του Ομφαλίωνα, μαθητή του Νικία, γιου του Νικομήδη..Αυτό που οι Μεσσήνιοι ονομάζουν Ιεροθύσιον περιέχει αγάλματα όλων των θεών στους οποίους πιστεύουν οι Έλληνες. Εκεί υπάρχει επίσης χάλκινος ανδριάντας του Επαμεινώνδα και αρχαίοι τρίποδες…Τα αγάλματα στο γυμνάσιο είναι φτιαγμένα από Αιγύπτιους τεχνίτες και απεικονίζουν τον Ερμή, τον Ηρακλή και τον Θησέα…Υπάρχει εδώ και τάφος του Αριστομένη. Κοντά στο θέατρο υπάρχει ιερό του Σάραπι και της Ίσιδας..Στον δρόμο προς την κορυφή της Ιθώμης, όπου βρίσκεται η ακρόπολη της Μεσσήνης, υπάρχει πηγή που ονομάζεται Κλεψύδρα..κάθε μέρα κουβαλούν νερό από την πηγή στο ιερό του Ιθωμάτα Δία. Το άγαλμα του Δία είναι έργο του Αγελάδα..κάθε χρόνο τελούν τη γιορτή Ιθωμαία. Στην πύλη της οδού προς τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας, βλέπει κανείς έναν Ερμή αττικής τεχνοτροπίας, γιατί το σχήμα των τετράγωνων Ερμών είναι επινόηση των Αθηναίων, και από αυτούς το έμαθαν οι υπόλοιποι.

Αυτή η επιλεκτική παρουσίαση αποσπασμάτων του Παυσανία είναι πολύ πιο λιτή από την πραγματική, γράφει ο Christian Habicht που τη δημιούργησε, η οποία πραγματική περιγραφή περιλαμβάνει,

 «πολυάριθμες εξηγήσεις και παρεκβάσεις που δεν αφήνουν τον αναγνώστη να πλήξει, και αποδεικνύει ότι η περιγραφή του Παυσανία είναι λεπτομερής και ουσιαστική. Ο Παυσανίας είναι μεθοδικός: 

προχωράει από το τείχος προς την αγορά, από την αγορά προς το ιερό του Ασκληπιού, από το ιερό στο Ιεροθύσιον, από το Ιεροθύσιον στο γυμνάσιο, από το γυμνάσιο στο στάδιο, από το στάδιο στο θέατρο, από το θέατρο στη ακρόπολη. Έπειτα αφήνει πίσω του την πόλη βγαίνοντας από την Αρκαδική πύλη, η οποία οδηγεί τον ταξιδιώτη στον δρόμο προς την Μεγαλόπολη. Καταγράφει ό, τι βλέπει..»

Μέχρι τη δεκαετία του 1950 μόνο τα τείχη της πόλης της Μεσσήνης ήταν ορατά, τα οποία ο Παυσανίας γράφει ότι ήταν τα πιο εντυπωσιακά σε ολόκληρη την Ελλάδα, ισχυρότερα ακόμη και από τα τείχη της Ρόδου και του Βυζαντίου. 

Με βάση την παραπάνω περιγραφή οι ανασκαφές μας έδωσαν έναν αξιόλογο αρχαιολογικό χώρο όπως φαίνεται στις φωτογραφίες και το σχεδιάγραμμα, παρόλο που ένα μέρος της αρχαίας πόλης βρίσκεται κάτω από το σύγχρονο χωριό, Μαυρομάτι.

Εδώ μπορείτε να διαβάσετε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη του αρχαιολόγου καθηγητή Πέτρου Θέμελη για τη Μεσσήνη και τη σχέση του με τον τόπο:

http://www.tovima.gr/vimagazino/interviews/article/?aid=774881