Ηράκλειτος

Τάσος Φάλκος - Αρβανιτάκης

Για τον Ηράκλειτο σαν άνθρωπο, γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα.

 Ορισμένες  ιστορίες από διάφορους συγγραφείς της αρχαιότητας δίνουν κάποια, αθεμελίωτα όμως,  στοιχεία για τη ζωή του:

Γεννήθηκε στην Έφεσο καταγόμενος από βασιλική γενιά (;), σίγουρα είχε αριστοκρατική καταγωγή, με μια περιφρόνηση για τους πολλούς και με έντονη αντίθεση στην εξίσωση των ανθρώπων.

Ο Διογένης ο Λαέρτιος μεταφέρει από τον Στράβωνα τα εξής λόγια, που δεν ξέρουμε αν σίγουρα είναι του Ηράκλειτου ή παράφραση:

 «Κάθε ενήλικος Εφέσιος πρέπει να κρεμαστεί και να αφήσει την πόλη στα παιδιά. Και τούτο επειδή εξόρισαν τον Ερμόδωρο, τον καλύτερο ανάμεσά τους, λέγοντας ας μην υπερέχει κανείς μας, ή αν το κάνει να το κάνει αλλού και μεταξύ άλλων».

Ο Ηράκλειτος πρέπει να είναι στην ακμή του ως φιλόσοφος γύρω στο 500 π.Χ.

Δεν συμφωνούν όλοι οι ερευνητές ότι έγραψε βιβλίο.

Διασώθηκε μόνο μια τυχαία συλλογή από ρητά του γιατί πολλοί αρχαίοι συγγραφείς έγραψαν σχόλια για το έργο του.

Μεταξύ αυτών ο Πλάτων (ο οποίος και τον επανέφερε στο προσκήνιο), ο Αριστοτέλης, ο Κλήμης, ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο Πλούταρχος, ο Ιππόλυτος, – Χριστιανός επίσκοπος Ρώμης τον 3^ο αιώνα – ο οποίος στην προσπάθειά του να ανασκευάσει όλες τις αιρέσεις και προσπαθώντας να αποδείξει ότι αυτές αποτελούν στην ουσία αναβιώσεις ειδωλολατρικών συστημάτων σκέψης, παραθέτει τις σχετικές θέσεις του Ηράκλειτου για να ανασκευάσει μια συγκεκριμένη αίρεση, και άλλοι.

Ο Ηράκλειτος δεν ήταν μαθητής κανενός, δίδασκε το μήνυμά του, που θεωρούσε αιώνια αλήθεια-πράγμα που έδινε ένα ύφος προφητικό στο λόγο του- με εκφράσεις σκοτεινές, σύντομες ρήσεις δύσκολα κατανοητές, καμιά φορά με ποιητικές εικόνες που υπόκειντο σε πολλές ερμηνείες, όπως οι χρησμοί του μαντείου, μάλλον γιατί πίστευε, ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να σκεφτούν από μόνοι τους, αν το προσπαθήσουν.

Στην αρχαιοελληνική σκέψη, ο υλικός και ο πνευματικός κόσμος ήταν ενωμένοι, χωρίς να δημιουργείται σύγχυση. 

Μεγάλο μέρος της σκοτεινότητας του Ηράκλειτου οφείλεται στο γεγονός ότι η σκέψη του τον έφερε σε ένα στάδιο όπου η ύλη και το πνεύμα ή το αφηρημένο και το συγκεκριμένο απαιτούν να τα σκεφτεί κανείς ξεχωριστά.

 Ο Λόγος, η θεία δύναμη που κυβερνά τον κόσμο είναι ταυτόχρονα μια φυσική υλική οντότητα – η φωτιά - και μια αφηρημένη έννοια – η αιώνια αλήθεια.

 Είναι όμως ακόμα πολύ επηρεασμένος από την προγενέστερη σκέψη για να προκαλέσει συνειδητά αυτόν τον διαχωρισμό.

Οι βασικές αρχές της ερμηνείας του κόσμου από τον Ηράκλειτο, περιέχονται σε 3 βασικές προτάσεις:

1. Η Αρμονία είναι πάντα προϊόν αντιθέτων, γι’ αυτό και το βασικό γεγονός στο φυσικό κόσμο είναι η σύγκρουση.

Οι Πυθαγόριοι υποστήριζαν ότι η Αρμονία δημιουργείται από τα αντίθετα τα οποία συγκρούονται και μετά τη σύγκρουση, όταν αυτή παύσει, παύουν και αυτά να είναι αντίθετα, αλλά εναλλάσσονται.

Ο Ηράκλειτος πίστευε ότι και πριν και μετά τη σύγκρουση των αντιθέτων, αυτά εξακολουθούν να υφίστανται ως αντίθετα.

 Ότι η Αρμονία αποτελείται από αυτά τα αντίθετα και ότι αν έπαυε αυτός ο αγώνας ανάμεσά τους θα σήμαινε τη διάλυση του Σύμπαντος.

 Η ειρήνη και ο πόλεμος δεν διαδέχονται ο ένας την άλλη με τη σειρά, αλλά πάντα στον κόσμο υπάρχει και ειρήνη και πόλεμος. 

Αυτή τη θέση του Ηράκλειτου την αντιλήφτηκε πρώτη φορά ο Πλάτωνας, πολλά χρόνια αργότερα. 

Είναι η θεωρία της αρμονίας των αντιθέτων. 

Για να την εκφράσει, ο Ηράκλειτος χρησιμοποιεί συμβολική γλώσσα, όπως ο Ιησούς: σκεφτείτε ένα δρόμο που είναι ο ίδιος δρόμος που σας φέρνει από το βορρά στο νότο ή από το νότο προς το βορρά, το θαλασσινό νερό, που αποτελεί στοιχείο ζωής για τα ψάρια, θάνατο για τους ανθρώπους, ένα χειρουργό που προκαλεί οξύ πόνο για να θεραπεύσει πόνο.

 Όλα είναι καλά και κακά ταυτόχρονα και η πάλη των αντιθέτων διατηρεί τον κόσμο όπως τον ξέρουμε.

2.    Τα πάντα βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και αλλαγή

Ο κυκεώνας ήταν ένα ποτό ή ρόφημα στην αρχαία Ελλάδα, από την εποχή του Ομήρου και μετά. Γινόταν με ένα κύπελο κρασί μέσα στο οποίο ανακάτευαν κριθάρι και τριμμένο τυρί. Αυτά βέβαια δεν διαλύονταν, οπότε το μίγμα έπρεπε να ανακατεύεται μέχρι να το πιουν.

Για να δείξει ο Ηράκλειτος ότι τα πάντα βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και αλλαγή, είπε: «Ακόμα και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται.» 

Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάμι, λέει ο Ηράκλειτος με τον ποιητικό του λόγο και ο Πλάτων εξηγεί, ότι ο Ηράκλειτος εννοούσε ότι «τα πάντα κινούνται και τίποτα δεν μένει ακίνητο».

Ο Αριστοτέλης λέει ότι ο Πλάτων εξαιτίας αυτών των ιδεών του Ηράκλειτου οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι η γνώση του αισθητού κόσμου ήταν αδύνατη και επειδή δεν μπορούσε να δεχτεί ότι η γνώση ήταν αδύνατη, έφτιαξε ένα μόνιμο και απόλυτο κόσμο έξω από τη φυσική πραγματικότητα, εφηύρε τη θεωρία των Ιδεών.

3.  Ο κόσμος είναι μια ζώσα και αιώνια φωτιά.

Απόσπασμα 30, Κλήμης, Στρωματείς [Πλούταρχος, Περί…ψυχογονίας]:

«κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν, αλλ’ ην αεί και έστιν και έσται πυρ αείζωον, απτόμενον μέτρα και αποσβεννύμενον μέτρα».

« Τον κόσμο αυτόν, που είναι ίδιος για όλα τα όντα, δεν τον έπλασε κανένας θεός και κανένας άνθρωπος, αλλά ήταν πάντα, είναι και θα είναι αείζωο πυρ, που ανάβει σύμφωνα με ορισμένο μέτρο και όμοια σβήνει».

Η φωτιά στη γενική της έννοια δεν είναι αυτό που ο Ηράκλειτος εννοεί με τη λέξη.

 Γιατί η φωτιά ως πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου; 

Όπως είπε και ο Αριστοτέλης στο Περί Ψυχής, πρώτον η φωτιά είναι το πιο λεπτό στοιχείο που πλησιάζει προς το άυλο, βρίσκεται η ίδια σε κίνηση και μεταδίδει κίνηση σε άλλα πράγματα. 

Δεύτερον, όπως ήξερε ο Αριστοτέλης, η φωτιά είναι το ίδιο με την ψυχή, το όχημα της ζωής. 

Το ότι η ψυχή ταυτίζεται με τη φωτιά είναι μια δημοφιλής αρχαιοελληνική πεποίθηση.

Ο υλισμός του Ηράκλειτου φαίνεται στη θεωρία της αδιάκοπης ροής, διότι πράγματι το υλικό των πραγμάτων αλλάζει πάντα και ό,τι παραμένει είναι η μορφή.

«Οι σκέψεις στο μυαλό του Ηράκλειτου ήταν μπροστά από την εποχή του και τη γλώσσα του», γράφει ο μελετητής του W.K.C Guthrie

Σύμφωνα με την εκτίμηση του ίδιου του Ηράκλειτου για τον εαυτό του, ήταν προφήτης, γνώστης του θείου νόμου που η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν ήταν ικανή να συλλάβει και μπορούσε να τους τον δείξει μόνο με μεταφορές και παραδοξολογίες, όπως ο θεός στο Μαντείο.

Αυτό που θεωρούμε σταθερότητα και ηρεμία στον κόσμο είναι στην πραγματικότητα μια ακατάπαυστη πάλη αντίπαλων δυνάμεων, που έτυχε να φτάσουν σε μια ισορροπία έντασης.

Η  πάλη είναι ο απαραίτητος όρος της ύπαρξης και της αλλαγής. Τα πάντα κινούνται συνεχώς και αλλάζουν.

Οι ψυχές μας είναι πύρινες. Όταν πεθαίνουμε αυτές ενώνονται πάλι με τον αιώνιο Λόγο-πυρ που περιβάλλει τον κόσμο.

Στο μεσαιωνικό λεξικό Σούδα (ή Σουίδα) στο λήμμα για τον Ηράκλειτο αναφέρεται η εξής ιστορία για το τέλος του: αρρώστησε από υδρωπικία και δεν δέχτηκε να τον θεραπεύσουν οι γιατροί με τον τρόπο που ήξεραν, αλλά αλείφτηκε μόνος του με κοπριά και την άφησε να στεγνώσει στον ήλιο. Ξαπλωμένος όπως ήταν, πήγαν τα σκυλιά και τον κομμάτιασαν. Άλλοι λένε ότι χώθηκε μέσα στη άμμο και πέθανε.