“ James Joyce” by Richard Ellmann 2

 Mέρος Α: Δουβλίνο

Το βιβλίο του Richard Ellmann αρχίζει, « Προσπαθούμε ακόμα να μάθουμε πώς να γίνουμε σύγχρονοι του Τζέημς Τζόυς, να κατανοήσουμε τον άνθρωπο που μας ερμήνευσε.» Αυτά τα έγραψε το 1982 στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου του αλλά αν μπορούσε θα τα επαναλάμβανε και σήμερα (2011) , είμαι σίγουρη γι αυτό.

Συνεχίζει παρακάτω λέγοντας, «Του άρεσε να υποτιμά τον εαυτό του και μάλλον πρέπει να δείξουμε κατανόηση σε όσους μην έχοντας συλλάβει την ειρωνεία του, υιοθέτησαν αυτή του τη γραμμή. Ελάχιστοι συγγραφείς έγιναν αποδεκτοί ως μεγαλοφυΐες και ταυτόχρονα προκάλεσαν τόση δυσαρέσκεια και μομφή όσο ο Τζόυς.

 Για τους Ιρλανδούς συμπατριώτες του παραμένει άσεμνος και πιθανότατα τρελός• οι Ιρλανδοί ήταν από τα τελευταία έθνη που ήραν την απαγόρευση κυκλοφορίας του Οδυσσέα.

Για τους Άγγλους ήταν εκκεντρικός και «Ιρλανδός», ένας προσδιορισμός που αν λάβει κανείς υπ’ όψιν του την λογοτεχνική παραγωγή των Ιρλανδών κατά τα τελευταία εβδομήντα (διάβαζε εκατό) χρόνια, ηχεί επικινδύνως «αγγλικός».

 Για τους Αμερικανούς οι οποίοι τον δέχτηκαν ευνοϊκότατα (παρότι ο ίδιος δεν έδειχνε την παραμικρή ανοχή για τη χώρα τους), επρόκειτο για έναν μεγάλο πειραματιστή, έναν μεγάλο κοσμοπολίτη, αλλά ίσως και έναν πολύ σκληρόκαρδο άνθρωπο, ενώ για τους Γάλλους, με τους οποίους έζησε είκοσι χρόνια, ο Τζόυς στερείται εκείνου του εκλεπτυσμένου ορθολογισμού που θα τον τοποθετούσε ασυζητητί μεταξύ των ανθρώπων των γραμμάτων»

Κάποιοι είπαν ότι ο Τζόυς δεν λέει τίποτα στα βιβλία του και τον συνέκριναν αρνητικά με τον Τολστόι ( ο οποίος παρεμπιπτόντως ήταν ο μυθιστοριογράφος που προτιμούσε περισσότερο ο Τζόυς), τον Φώκνερ και άλλους μεγάλους λογοτέχνες. Πράγματι, δεν υπάρχει δράση στα βιβλία του Τζόυς, οι ήρωές του είναι τόσο απλοί, τόσο καθημερινοί άνθρωποι, τόσο ωμοί μερικές φορές (ποιος ήρωας αφοδεύει και αυνανίζεται, τουλάχιστον μέχρι την έκδοση του Οδυσσέα), όμως είναι και άνθρωποι που σκέφτονται. « Οι κτηνώδεις τύποι του παρουσιάζουν μια εκπληκτική ικανότητα στοχασμού, τα αγνά πνεύματά του διαπιστώνουν ότι κουβαλούν ανηλεώς κολλημένα πάνω τους τα σώματά τους». 

Η αλήθεια είναι ότι τους ήρωές του δεν τους συμπαθείς εύκολα αλλά δεν στόχευε σ’ αυτό. Είναι τύποι που δεν θα ήθελαν να είναι, ούτε θα φαντάζονταν ποτέ ότι θα είναι ήρωες σε βιβλία. Εξ άλλου αυτό ήθελε να κάνει ο Τζόυς: να δείξει τη σημαντικότητα του ασήμαντου, του κοινότοπου. Στα βιβλία του έχουμε τη δικαίωση του κοινότοπου και του καθημερινού.

Αλλά ας παρακολουθήσουμε τη ζωή του μετά το σχολείο. 

Σε ηλικία 18 ετών ο Τζόυς γνωρίζει τον Ίψεν και καταγοητεύεται. Του στέλνει γράμμα και παίρνει απάντηση. Αρχίζει να μαθαίνει δανονορβηγικά για να τον διαβάσει στο πρωτότυπο. Το ίδιο θα κάνει και με άλλες γλώσσες στην προσπάθειά του να έρθει σε επαφή με τις λογοτεχνίες τους. Ο Τζων Τζόυς του δίνει χρήματα να αγοράζει ξένα βιβλία, ασχέτως αν η οικογένεια είχε να φάει.

Εγγράφεται στην Ιατρική σχολή το 1902, όπως είχε κάνει και ο πατέρας του στην ηλικία του αλλά τα παράτησε και το ίδιο κάνει και ο Τζόυς. Αμέσως μετά αποφασίζει ότι πρέπει να πάει στο Παρίσι για να σπουδάσει Ιατρική. Από τη στιγμή που παίρνει την απόφασή του αρχίζει να στέλνει γράμματα σε όσους νόμιζε ότι θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν. Πρώτη Δεκέμβρη 1902 σαλπάρει με το καράβι από το Δουβλίνο. Του άρεσε να παραλληλίζει τη φυγή του ( δεν την είχε ακόμη βαφτίσει εξορία) από τη χώρα του με την εξορία του ήρωά του του Δάντη από τη Φλωρεντία. Μόνο που αυτόν ούτε τον διέταξαν να φύγει ούτε του απαγόρευσαν να γυρίσει.

Όμως ο Τζόυς ήταν πολύ ειλικρινής με τον εαυτό του για να μην αναγνωρίσει ότι δεν ήταν οι Ιησουίτες ( είχε παρακολουθήσει ένα σχολείο Ιησουιτών) ούτε και η επιθυμία του να σπουδάσει Ιατρική που τον οδήγησαν να φύγει από το Δουβλίνο. Το πείραμα ζωής που είχε πει στον αδερφό του Στανίσλαο ότι θα έθετε σε εφαρμογή, απαιτούσε να δοκιμάσει να ζήσει αλλού. Για να είναι σε θέση να εκτιμήσει τον εαυτό του και τη χώρα του έπρεπε να έχει πρώτα ένα μέτρο από ένα κόσμο ξένο.

 Οι συνθήκες διαβίωσής του στο Παρίσι είναι άθλιες.  Έχει βρει έναν τρόπο να αναγκάζει τους φίλους του να του κάνουν το τραπέζι με το να τους επισκέπτεται την ώρα του γεύματος, κόλπο που έπιανε με τους Γάλλους όχι όμως και με τους Άγγλους και τους Αμερικάνους.

Σύντομα αποφασίζει ότι δεν τον ενδιαφέρει η Ιατρική.

Η πιο σημαντική λογοτεχνική συναναστροφή του στο Παρίσι ήταν η συνάντηση με τον συμπατριώτη του Τζων Συνγκ όταν και διαπίστωσε ότι ο Συνγκ δεν ήταν ο σιωπηλός άνθρωπος που του είχε περιγράψει ο Γέητς. Δεδομένου ότι και οι δύο ήταν αρκετά δογματικοί, λογομαχούσαν σε κάθε ευκαιρία. Ο Συνγκ είχε ήδη αρχίσει να αναδεικνύεται ως θεατρικός συγγραφέας. Με προτροπή του Γέητς πήγε στα νησιά Αράν και αφού παρακολούθησε τη ζωή των ντόπιων και αφουγκράστηκε τις αποχρώσεις του λόγου τους συνέλεξε υλικό για τέσσερα θεατρικά έργα, συμπεριλαμβανόμενου και του Καβαλάρηδες στη Θάλασσα. Ο Γέητς είχε δείξει αυτό το έργο στον Τζόυς και το επαίνεσε πολύ. Ο Τζόυς ζήλεψε. 

 Σ’ ένα περίπτερο σιδηροδρομικού σταθμού αγόρασε ένα βιβλίο του Εντουάρ Ντιζαρντέν ( Edouard Dujarden) που ήξερε ότι ήταν φίλος του Τζωρτζ Μουρ. Επρόκειτο για το Les Lauriers sont coupes. Ο ίδιος ο Τζόυς θα δηλώσει ότι τον εσωτερικό μονόλογο τον δανείστηκε από τον Ντιζαρντέν και όχι από τον Φρόυντ.

Γυρίζοντας στο δωμάτιό του μια μέρα του Απριλίου του  1903 βρήκε ένα τηλεγράφημα « Μητέρα πεθαίνει γύρισε αμέσως πατέρας». Δανείστηκε για τα εισιτήρια και γύρισε πίσω. Η μητέρα του σκεφτόμενη ότι τώρα που αυτή φεύγει από αυτόν τον κόσμο έπρεπε να φροντίσει για την ψυχή του μεγάλου της γιου, του ζήτησε να εξομολογηθεί και να κοινωνήσει. Ο Τζόυς αρνήθηκε λέγοντας ότι δεν μπορούσε να το κάνει  αφού δεν το πίστευε. Αυτήν την περίοδο με την καθοδήγηση του φίλου του Γκόγκαρτι ( ο Buck Mulligan του Οδυσσέα) ο Τζόυς άρχισε να πίνει πολύ, ενώ είχε ορκιστεί ότι δε θα γίνει πότης έχοντας ζήσει τον αλκοολισμό του πατέρα του. Η κατάσταση της μητέρας του επιδεινωνόταν . Ο Τζέημς τριγυρνούσε άσκοπα στην πόλη εν αναμονή του θανάτου της. Δεν έγραφε σχεδόν τίποτα. Όσο περνούσε ο καιρός τόσο χειρότερα γίνονταν τα πράγματα για όλους. Ο Τζων Τζόυς έπινε όλο και πιο πολύ μέχρι που μια φοβερή βραδιά γύρισε σπίτι του παραπατώντας και της φώναξε, « Πάει τελείωσα, δεν μπορώ να κάνω τίποτα άλλο πια. Αν δεν μπορείς να γίνεις καλά, πέθανε. Πέθανε και την κατάρα μου να χεις!» 

Η Μέη Τζόυς πέθανε στις 13 Αυγούστου 1903, σε ηλικία 44 ετών. Το σπίτι ρήμαξε μετά το θάνατο της μητέρας. Ο Τζων Τζόυς πήγαινε από το κακό στο χειρότερο, έβαλε υποθήκη και τελικά έχασε το σπίτι που είχε αγοράσει και φέρονταν απαίσια στα παιδιά του με εξαίρεση τον Τζέημς.

Αυτός είχε περιπέσει σε μια απάθεια στην οποία είχε μερίδιο και η ασιτία. Στις 7 Ιανουαρίου κάθισε κι έγραψε αυθημερόν ένα βιβλίο, χωρίς κανέναν ενδοιασμό, στο οποίο έδωσε τον τίτλο «Πορτραίτο του καλλιτέχνη» κατά προτροπή του αδερφού του Στανίσλαου, ο οποίος είχε ήδη αρχίσει να γράφει το προσωπικό του ημερολόγιο ( όταν το διάβασε ο Τζέημς είπε ότι δεν είχε καμιά λογοτεχνική αξία). Το βιβλίο του Τζέημς ήταν μια αυτοβιογραφική ιστορία, ένα μίγμα αυτοθαυμασμού και ειρωνείας. Το έστειλε στους εκδότες. Αυτή είναι η απίστευτη αρχή της ώριμης δουλειάς του Τζόυς.

Στο μέλλον θα αναπλάσει αυτήν την ιστορία σε «Στήβεν ήρωα» και μετά δέκα χρόνια αφού την περικόψει αρκετά θα της δώσει τον τίτλο « Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία». Στη συνέχεια γράφει ποιήματα, τη Μουσική Δωματίου. 

 

 Ο Τζόυς σε ηλικία 22 ετών, το 1904. Όταν τον ρώτησαν τι σκεφτόταν την ώρα που τον φωτογράφιζε ο Κ.Π. Κάραν, ο Τζόυς απάντησε, "Αναρωτιόμουν αν θα μου δάνειζε πέντε σελίνια".

 Ψάχνει δανεικά για να τα βγάλει πέρα , δε βρίσκει. Ο Τζωρτζ Ράσελ του προτείνει να γράψει ένα διήγημα για το Irish Homestead. H αμοιβή θα ήταν μια λίρα. Η πρόταση του Ράσελ ήταν και η αρχή των Δουβλινέζων. Ο Τζόυς έγραψε αμέσως την πρώτη ιστορία, «Οι Αδελφές».

Στις 10 Ιουνίου 1904 συναντάει για πρώτη φορά τη Νόρα Μπάρνακλ.  Συμφώνησαν να πάνε στην Ευρώπη να αρχίσουν εκεί την καινούρια τους ζωή. Βασικά η απόφαση ήταν του Τζόυς και η Νόρα ακολούθησε. Ο Τζόυς δανείστηκε ανηλεώς για αυτό το ταξίδι. Στους φίλους έλεγε ότι αν του δάνειζαν τώρα, τουλάχιστον δεν θα ήταν εκεί για να τους ξαναζητήσει δανεικά! Ο ποιητής Γέητς, η λαίδη Γκρέγκορι, ο Τζωρτζ Ράσελ, ο Πάντρικ Κόλεμ ήταν λίγοι από αυτούς που δανείστηκε για να μπορέσει να φύγει από το Δουβλίνο, το αγαπημένο βρομοδουβλίνο! 

Επιτέλους συγκέντρωσε το ποσό που θα χρειαζόταν για να φτάσουν στο Παρίσι, αλλά όχι μακρύτερα. Όλο και κάτι θα σκεφτόταν όταν θα έφταναν εκεί. Φτάνοντας στο Λονδίνο, ο Τζόυς άφησε τη Νόρα στο πάρκο και πήγε να δει έναν φίλο. Η Νόρα πίστεψε ότι την εγκατέλειψε, εκείνος όμως γύρισε και όπως λέει ο Ellmann « στο εξής θα εξέπληττε τους φίλους του, δεν αποκλείεται και τον ίδιο του τον εαυτό, με τη σταθερότητά του. Όσο για τη Νόρα έμεινε ακλόνητη στην επιλογή της για όλη της τη ζωή».

 Συνέχισαν το ίδιο βράδυ για Παρίσι, όπου ξανά άφησε τη Νόρα στο πάρκο και πήγε να βρει φίλους στο Παρίσι είτε για να τους φιλοξενήσουν είτε για δανεικά. Τελικά βρήκε δανεικά και έτσι πήραν το τραίνο που θα τους έφερνε στη Ζυρίχη. Ήταν Οκτώβρης του 1904. Ο Τζόυς ήταν 22 χρόνων και η Νόρα 20.